Ubrzo po okončanju neuspele operacije Hrvatske vojske u Pounju, bilo je jasno da su borbena dejstva hrvatskih snaga time u BiH završena. Međutim, izveštaji s terena nisu bili baš povoljni, naprotiv, protivudar jedinica VRS u okolini Ključa, nagoveštavali su da se rat još ne privodi kraju. To saznanje, posebno je mučilo američkog emisara Holbruka.
SASTANAK U ZAGREBU
U takvim uslovima Holbruk saziva sastanak Tuđman-Izetbegović u Zagrebu, 19. septembra 1995. godine. Vidljivo je bilo, da Tuđman nije bio raspoložen posle jasnog poraza u Pounju a i kašnjenje Izetbegovića na sastanak, stvaralo je dodatne tenzije. Obaveštajni podaci ukazivali su na to, da VRS istočno od Banjaluke „artiljerijom preorava“ položaje ABiH. Očigledno je, da je Holbruk zahtevao od Tuđmana da pomogne Izetbegoviću, iako je znao za Tuđmanovu netrepreljivost prema Izetbegoviću, posebno prema muslimanima. Holbrukov argument je bio taj, da je Hrvatska celo
vreme rata, onemogućavala da muslimanska strana dobije artiljeriju, te je zbog toga sada dužna da istoj pomogne.
Morala se zaustaviti VRS a istovremeno zauzeti Prijedor, Novi Grad, Sanski Most, Mrkonjić Grad. To je Holbruk zahtevao od hrvatske strane.
Sastanak je počeo otvorenim Tuđmanovim negodovanjem. Njegovi apetiti za osvajanje, naglo su splasnuli posle debakla na Uni.
Međutim, bilo je jasno da je njegov lični bes prema muslimanskom savezniku sve veći . Tvrdio je: „Mi smo pretrpili gubitke i mi smo oslobodili osamdeset posto ove teritorije“, vičeći tako prezrivo preko stola na Izetbegovića, dok su ostali sudionici zaprepašteno gledali. Zatim je nastavio rekavši: „Sada tražite da vam predamo gradove koji pripadaju Hrvatskoj, koje su Hrvati oslobodili. Insistirate da mi osvajamo područja i da ih vama predajemo. Ovo je jednostavno neprihvatljivo“. Izetbegović se skupio u stolici ništa ne govoreći. Zatim je reagovao Holbruk, koji je neugodnu situaciju prekinuo. Jasno mu je bilo da je Tuđman ljut, posle sukoba hrvatskih snaga sa snagama muslimanske ABiH i posle poraza HV od strane VRS u Pounju.
Sada je sve zavisilo od Tuđmana. Jedino je HV bila vojno sposobna, da odgovori na protivudar VRS. Posle uspešnog nagovaranja od strane Holbruka, Tuđman je pristao da se HV pokrene protiv VRS.
Za samo nekoliko sedmica, poznata podela BiH u omeru 70-30 posto, pala je na 50-50, očito olakšavajući zadatak američkim izaslanicima, navodi Holbruk u svojim memoarima.
OPERACIJA JUŽNI POTEZ
Ubrzo po pristanku Tuđmana da podrži snage ABiH, pristupilo se razradi plana za poslednju operaciju HV u Ratu za jugoslovensko nasleđe.
Posle završetka operacije „Maestral“, Komanda ZP Split planirala je napadnu operaciju „Južni potez“, s ciljem zauzimanja Mrkonjić Grada, stavljanja važnijih komunikacija ka Banjaluci pod svoju kontrolu, i ovladavanjem južnim obroncima planine Manjače.
Hrvatske snage bile su raspoređene u Operativnu grupu Zapad (zapadno od reke Sane) i Operativnu grupu Istok (istočno od reke Sane). Glavne snage u sastavu 4. gardijske brigade (4. gbr), 7. gardijske brigade (7. gbr) i Hrvatskog gardijskog zdruga (HGZ) bile su neposredno potčinjene Komandi ZP Split. Plan napada je predviđao u prvoj fazi, u trajanju od dva dana, zauzimanje Podrašničkog polja, Mrkonjić Grada i Čađavice. U naredenoj fazi, u trajanju od jednog do dva dana, hrvatske snage je trebalo da zauzmu južne obronke planine Manjače i hidroelektranu Jajce-3 kod Bočca.
U trenutku planiranja hrvatske operacije, snage VRS bile su u protivudaru. Komanda ZP Split predviđala je da će one u predstojećem hrvatskom napadu pružiti jači otpor, budući da je zona odgovornosti bila smanjena na 40 km te da je odbrana bila ojačana. Uočava se, da je tokom donošenja odluke o operaciji „Južni potez“, protivudar VRS jednostavno ignorisan.
Početak napada bio je planiran za 7. oktobar 1995. godine, ali je usled guste magle napad bio odložen za dan posle.
Zapovest za napad predviđala je prodor 7. gbr na pravcu Veliko Brdo tt.1335-Omar k.857-k.683-Stojčića glava-Orlovača tt.1139-Putiševac tt.1064 i desno do reke Vrbas. Desni bok 7. gbr štitio je prvi bataljon 3. gbr HVO. Levi sused 7. gbr su bile 4. gbr i izviđačko-diverzantska satnija (četa) GS HV koje su imale zadatak da probiju liniju na pravcu Mačija greda-Mali Dimitor tt.1480-Kauri tt.912-Doline k.788-tt.877-tt.1055.
Desni sused 4. gbr bile su jedinice HGZ i specijalna policija MUP Hrvatske Republike Herceg Bosna (HR HB), koje su imale ovladati zonom tt.879-Čađavica k.729-Međugorje tt.851-Crni vrh tt.893. Levi bok HGZ čuvala je 126. domobranska pukovnija.
Operacija „Južni potez“, počela je 8. oktobra 1995. godine. Prvi dan borbenih dejstava, ostvareni su određeni manji taktički pomaci hrvatskih snaga. Otpor srpskih snaga bio je žestok.
Već sledećeg dana prema hrvatskim podacima, 4. gbr i 7. gbr te 1. HGZ ostvaruju značajna napredovanja, a zajedno s njima i ostale hrvatske snage nastavljaju planirani tempo delovanja.
Jedinice VRS pružile su snažniji otpor, posebno na smeru delovanja 7. gbr ali, hrvatske snage uspele su ostvariti planirani tempo delovanja.
Tog dana (9. oktobar) tokom napadnih delovanja u operaciji „Južni potez“, na području Podrašnice poginuo je zamenik zapovednika 4. gbr brigadir Andrija Matijaš Pauk.
Trećeg dana operacije (10. oktobar), stvareni su ključni uspesi operacije i najdublja napredovanja hrvatskih snaga. Tako se 4. gbr približila Manjači, a 7. gbr hidroelektrani Bočac (HE Bočac) dok je 1. HGZ ovladao Čađavicom i krenuo prema vojnom poligonu na Manjači. Zauzet je i Mrkonjić Grad kao jedino veće naselje do Banjaluke, a pod kontrolom hrvatskih snaga bilo je i celo Podrašničko polje kao i područje oko HE Bočac.
Četvrtog dana operacije, izvršena je zamena snaga uz izvlačenja jedinica HV i uvođenje snaga HVO na dostignutim linijama bojišta.
Sličan plan primenjen je i u operaciji „Maestral“ pošto su udarne snage HV ostvarile glavninu ciljeva operacije. Nastavljeno je utvrđivanje položaja i priprema za aktivnu odbranu.
Tokom trajanja operacije, hrvatske snage angažovale su helikoptere Mi-24V i Mi-8MTV-1. Drugog dana operacije, dva helikoptera Mi-24V delovala su na pravcu napada 4. gbr. Posebno se ceni njihovo delovanje četvrtog dana operacije, tokom odbrambene faze, kad su prema hrvatskim podacima, delovali po delovima oklopnih snaga VRS na saobraćajnici od Čađavice prema Banjaluci. Helikopteri Mi-24V, tokom operacije izveli su 25 borbenih letova sa 12 sati naleta. Za to vreme helikopteri Mi-8MTV-1, angažovani su isključivo za transport ljudstva, materijala i evakuaciju ranjenika. Popularne „osmice“ prevezle su ukupno 148 vojnika i 21 ranjenika.
Hrvatske snage, završile su borbena dejstva službeno 12. oktobra 1995. godine, iako su, već dan pre, pristupile odbrambenim aktivnostima i sprečavanju protivudara VRS.
Snage ABiH, iskoristile su pokretanje hrvatske operacije „Južni potez“, radi nastavka svoje operacije „Sana-95“. Dok su se vodile borbe oko padina planine Manjače, uveče 9. oktobra 1995. godine, oko 23.30 časova, delovi 502. viteške brdske brigade i bataljona vojne policije 5. K ABiH prešli su most na reci Sani i ušli u centar Sanskog Mosta. Sanski Most predat je bez borbe.
Sama operacija „Sana-95“, završena je 13. oktobra 1995. godine. Borbena dejstva svih zaraćenih strana u BiH, prekinuta su 14/15. oktobra 1995. godine, iako je formalno od 12. oktobra 1995. godine u 24:00 časova na snazi bio prekid vatre u celoj BiH.
Nastavak sledi
Banjaluku nije odbranio NATO već VRS
Za izradu teksta korišćena je sledeća literatura:
Danko Borojević, Dragi Ivić, Vojska Republike Srpske, 12. maj 1992. godine-31. decembar 2005. godine, SRVČ, Beograd, 2014,
Magazin Vidovdan, Danko Borojević, Dragi Ivić, Otrovni ujed šejtanovih mambi, 31. jul 2011,
Danko Borojević, Una-95, odbrana Republike Srpske 1995. godine, autorsko izdanje, Beograd, 2023.
General Janko Bobetko, Sve moje bitke, treće izdanje, vlastita naklada, Zagreb, 1996,Milan H. Gulić, Poslednji dani Krajine – Republika Srpska Krajina između Bljeska i Oluje, Institut za savremenu istoriju, Beograd, Vojnodelo 2/2007,
Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995,
Holbrook, Richard, Završiti rat, Sarajevo 1998,
Dušan Kukobat, Bojan Dimitrijević, 2. krajiški korpus Vojske Republike Srpske, Republički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka, 2019.
Dragoslav Ilić, Marko Janković, Milena Mihaljević, Boris Radaković, Predrag Lozo, Mirko Cvijanović, Neđo Malešević, Dušan Pavlović i Jovica Rudić, Republika Srpska u Odbrambeno-otadžbinskom ratu, istorijski pregled, drugo izmenjeno izdanje, Republički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, Banja Luka, 2018,
Davor Marijan (Hrvatski institut za povijest, Zagreb UDK 355.42 (497.5-3 Bjelovar) Izvorni znanstveni rad Primljeno: 31. 1. 2008.), Zborno područje Bjelovar u operaciji Una, scrinia slavonica 8 (2008),
Udruga ratnih veterana 2. gardijske brigade, 2. grb Gromovi u akciji „Una-95“, Ponedjeljak, rujan 19th, 2016,
Marko Janković, Dubički 20. vijek, Riznica duhovnog blaga, Banja Luka,
2018,
Bojan B. Dimitrijević, Vazdušni rat nad Republikom Srpskom i Republikom Srpskom Krajinom, Društvo istoričara Srbije, Beograd, 2017,
Hrvatski vojnik, Marinko Karačić, Abeceda operacije Južni potez, broj 641, 15. 10. 2021.