Piše: Danko Borojević
U junu 1977. godine, RV Italije donelo je odluku o zameni aviona FIAT G-91R/Y i Lockheed F-104G/S na jurišnim i izviđačkim zadacima, novim avionom. U to vreme Italija je bila deo grupe zemalja koja je razvijala lovačko-bombarderski avion Tornado. Istovremeno je RV Italije izrazilo potrebu za jednostavnijem i jeftinijem avionu, koji bi bio dopuna postojećoj floti aviona Tornado. Tadašnja kompanija Aeritalia (kasnije Alenia) radila je na novom projektu od 1973. godine. U odgovoru na zahtev RV Italije, aprila 1978. godine kompanija Aeritalia zajedno sa kompanijom Aermacchi dostavila je ponudu koja je u osnovi bila novi projekat koji je označen kao „Aeritalia Macchi Experimental – AMX“.
Istovremeno, kad je RV Italije iznelo svoje potrebe za novim lakim jurišnim avionom i RV Brazila je pokazalo svoje interesovanje za taj tip borbenog vazduhoplova. Zbog toga su pokrenuti razgovori između Italije i Brazila, koji su krunisani potpisivanjem sporazuma o zajedničkoj specifikaciji, koji je potpisan marta 1981. godine, a od jula iste godine brazilska kompanija Embraer pridružila se razvoju projekta AMX. Tokom 1982. godine potpisan je memorandum o razumevanju od strane Italije i Brazila, kojim je odlučeno da se formira konzorcijum AMX International sa sedištem u Rimu. U nastanku ovog konzorcijuma odlučeno je da kompanija Aeritalia učestvuje sa 46,5%, kompanija Aermacchi sa 23,8% i kompanija Embraer sa 29,7% u strukturi vlasništva. Iako su kompanije dogovorile podelu rada u izgradnji delova i podsklopova, sve tri kompanije su učestvovale u finalnoj montaži vazduhoplova.
Prvi let prototipa izveden je 15. maja 1984. godine. Prototip je izgubljen usled udesa 1. juna iste godine. Drugi prototip poleteo je 19. novembra 1984. godine. Italijani su izgradili još tri prototipa, dok su Brazilci izgradili dva prototipa. Ukupno je izgrađeno sedam prototipova. Serijska proizvodnja otpočinje 1986. godine.
Prvi serijski proizveden primerak namenjen RV Italije izveo je svoj prvi let 11. maja 1988. godine. Prvi serijski primerak namenjen RV Brazila izveo je svoj prvi let 12. avgusta 1989. godine. U naoružanje oba vazduhoplovstva avion AMX uveden je u naoružanje 1989. godine. Rad na dvosedu AMX-T otpočinje 1986. godine. Prvi od tri prototipa AMX-T izveo je svoj prvi let 14. marta 1990. godine.
Dizajn aviona je čist i jednostavan, a konstrukcija aviona je uglavnom izgrađena od aluminijuma uz manju upotrebu kompozitnog materijala od karbona. Avion se kontroliše pomoću hidraulike, koja je udvostručena kako bi se omogućilo avionu da preživi tokom borbene misije. Modularni sistem izgradnje omogućava brzu popravku i zamenu neispravnog dela.
Avion pokreće turboventilatorski motor Rolls Royce Spey RB.168 Mk 807 potiska 49,06 kilonjutna. Motor po licenci rade u saradnji italijanske kompanije Fiat, Piaggio i Alfa-Romeo te brazilska kompanija Companhia Eletro-Macanica (CELMA). Za startovanje motora koristi se APU Fiat FA 150 Argo. U trupu aviona nalaze se dva zaptivena rezervoara i po jedan rezervoar u krilima, omogućavajući tako da ukupna količina unutrašnjeg goriva iznosi oko 3555 litara. Sa desne strane pored kabine, nalazi se fiksna sonda, pomoću koje se avion može popunjavati gorivom u letu. Hidraulički stajni trap tipa tricikl, dizajniran je tako da može da izdrži teške terenske uslove. Ima jednostruke točkove sa gumama niskog pritiska. Ispod repa je postavljena kuka za kočenje.
Pilot sedi na katapult sedištu nula-nula Martin Baker Mk-10L. U avion je ugrađen sistem HOTAS, zatim tu je i OMI/Selenia HUD kao i multifunkcionalni displej Alenia MFD. Sve ostalo su analogni instrumenti. Kokpit omogućuje upotrebu i naočala za noćno osmatranje (NVG).
Dvoseda verzija AMX-T ima slične dimenzije kao i jednosed, stom razlikom što je prostor za drugo sedište u kabini dobijeno uklanjanjem jednog rezervoara za gorivo u trupu i izmenama sistema za kontrolu. Dvosed je prvenstveno namenjen kao avion za naprednu obuku i ima duple komande, ali je i zadržao potpune borbene sposobnosti jednoseda. U zadnjoj kabini smešten je GEC HUD. Sedište instruktora u zadnjoj kabini je malo izdignuto zbog bolje preglednosti.
Avioni AMX imaju različitu opremu i naoružanje, zavisno od toga da li se nalaze u sastavu RV Brazila ili Italije.
Italijanski avioni AMX u RV Italije nose oznaku A-11A Ghibli (Gibli-Ghibli je vrsta vetra koja duva u severnoj Africi. To je veoma jak, vreo i suv saharski vetar. Najviše duva u oblastima Libije i Tunisa), dok je dvosed dobio oznaku TA-11A Ghibli. Avionika italijanskih aviona obuhvata UHF/VHF radio i sistem IFF, inercijalni navigacijski sistem (INS) kompanije Litton, koji je povezan sa TACAN sistemom. Sistem ECM zajedno sa upozorivačem za radarsku ozračenost aviona (ECM) je proizvod kompanije Elettronica. Kompanija Alenia je razvila i ugradila flajt računar (računar za kontrolu sistema leta aviona), koji je integrisan zajedno sa napadno/navigacijskim sistemom iste kompanije. U avion je ugrađen jednostavan radara izraelske proizvodnje Elta EL/M-20001B, koji za potrebe RV Italije po licenci proizvodi italijanska kompanija FIAR. U februaru 2005. godine RV Italije je pokrenulo program nadogradnje aviona AMX/AMX-T. Program je označen kao Aggionamento Capacità Operative e Logistiche – ACOL. U avioniku je ugrađen novi INS/GPS navigacijski sistem, novi sistem za komunikaciju, kao i novi IFF sistem. U avion je ugrađen i novi radar FIAR Grifo.
Italijanski avioni Ghibli od naoružanja imaju ugrađen višecevni top kalibra 20/6 mm M-61A1 Vulcan sa 350 granata. Na četiri potkrilna nosača, dva nosača na krajevim krila i jednim podtrupnim nosačem nosi do 3800 kg ubojnog tereta. Centralni podtrupni nosač nosivosti je 910 kg, dok su četiri potkrilna nosača nosivosti 460 kg, a dve pozicije na krajevima krila predviđene su isključivo za rakete vazduh-vazduh. Avioni mogu biti naoružani bombama opšte namene od 227 kg Mk-82, od 454 kg Mk-83, 907 kg Mk-84, laserski vođenim bombama GBU-12 Paveway II, GBU-16 Paveway II, GBU-32 JDAM, kasetnim bombama Matra Belouga, bombama za uništavanje PSS BAP-100 i Matra Durandal, TV vođenim raketama vazduh-zemlja AGM-65 Maverick, protivbrodskim raketama Kormoran i Exocet, IC vođene rakete vazduh-vazduh AIM-9L Sidewinder.
RV Italije nabavilo je 110 jednoseda AMX označenih kao A-11A Ghibli i 26 dvoseda AMX-T označenih kao TA-11A Ghibli, a trenutno u upotrebi ima 83 A-11A i 23 TA-11A. Na osnovu programa nadogradnje ACOL, kroz proces modernizacije je prošlo 55 aviona AMX/AMX-T koji su u službu primljeni pod oznakom A-11B/TA-11B (43 A-11B i 12 TA-11B).
Avion AMX odgovarao je pre svega potrebama RV Brazila, jer je novi jurišni avion imao mogućnost da ponese 50% nosivosti ubojnih sredstava aviona Tornado i 40% njegovog borbenog radijusa, za svega 25% njegove cene. Brazilski avioni AMX/AMX-T koji su u RV označeni kao A-1A (jednosed) i A-1B (dvosed) imali su jednostavniji navigacijski sistem koji se sastojao od VOR/ILS sistema, kao i radar FIAR-Techtelcom SCP/01.
RV Brazila nabavilo je 79 jednoseda A-1A i 15 dvoseda A-1B. Uz avione RV Brazila nabavilo je i različitu izviđačku opremu.
U avgustu 2004. godine, RV Brazila potpisalo je sa kompanijom Embraer ugovor o procesu modernizacije starijih aviona A-1A i A-1B u verziju A-1M. Odlučeno je da se avionika upotpuni komponentama izraelskog proizvođača Elbit. Ugrađen je novi radar Mectron/SELEX SCP-01 Scipio, Embraer BR2 data link, FLIR sistem, Elbit INS/GPS, novi OBOGS sistem i nišanski sistem montiran na kacigi pilota DASH IV kompanije Elbit, novi HUD i trikolorni MFD. Odlučeno je da se na standard A-1M prevede 43 aviona A-1A/A-1B, od tog broja 33 aviona su jednoseda a 10 aviona su dvosedi.
Brazilski avioni od naoružanja imaju ugrađena dva topa kalibra 30 mm Bernardini Mk-164 (DEFA-554) sa po 125 granata. Na četiri potkrilna nosača, dva nosača na krajevim krila i jednim podtrupnim nosačem nosi do 3800 kg ubojnog tereta. Centralni podtrupni nosač nosivosti je 910 kg, dok su četiri potkrilna nosača nosivosti 460 kg, a dve pozicije na krajevima krila predviđene su isključivo za rakete vazduh-vazduh. Avioni mogu biti naoružani bombama opšte namene 110 kg Mk-81, 227 kg Mk-82, 454 kg Mk-83, 907 kg Mk-84, zapaljivim bombama BING-200 i BING-300, kasetnim bombama BLG-120 i BLG-252 i BFA-920, laserski vođenim bombama Elbit Lizard, INS/GPS vođenim bombama FPG-82, GPS vođenim bombama SMKB-82 i SMKB-83, bombama za uništavanje PSS BAPI, nevođenim raketni zrnima kalibra 70 mm Skyfire i SBAT-70, nevođenim raketnim zrnima kalibra 127 mm SBAT-127, protivbrodskim raketama MANSUP MAN-1, protivradarskim raketama MAR-1 i IC vođenim raketama vazduh-vazduh MAA-1 Piranha, MAA-1B Piranha i A-Darter.
Za potrebe inostranih kupaca proizvođači su ponudili unapređeni dvosed AMX-ATA, koji je imao unapređene senzore, novi nišansko/napadni sistem, ugrađen nišan na kacigi pilota, novi radar Elta EL/M-2032, FLIR sistem. Avion je bio ponuđen RV Venecuele. Planirana nabavka osam aviona za potrebe RV Venecuele nije realizovana, zbog protivljenja SAD.Šest italijanskih aviona A-11A učestvoavalo je u operaciji Deny Flight tokom 1995. godine, da bi ponovo leteli iznad Balkana u operaciji Allied Force tokom 1999. godine. Od jeseni 2009. godine četiri italijanska A-11A upotrebljena su u borbenim misijama iznad Avganistana. Do kraja 2010. godine avioni su izveli 700 borbenih misija iznad Avganistana. Tokom 2011. godine Italijani su svoje AMX avione upotrebili i prilikom intervencije NATO snaga u Libiji.
Planirano je da Italijani svoje modernizovane avione zadrži u naoružanju do 2027. godine, dok Brazil planira da ih zadrži u upotrebi do 2032. godine. Međutim, Italijani su svoje avione počeli da povlače iz naoružanja početkom aprila 2024. godine.
Za izradu teksta korišćena je knjiga u rukopisu: Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, Enciklopedija mlaznih lovačko-bombarderskih i jurišnih aviona, Beograd.