Nepovoljna vojno-politička dešavanja u BiH početkom 1992. godine, dovešće do najznačajnije vojne operacije VRS tokom trajanja građanskog rata u BiH. Poznato je da u istoriji srpskog naroda, a naročito u onoj vojnoj ima mnogo slavnih trenutaka i pobeda koje su naš narod učinile velikim, iako je on po brojnosti populacije jedan od manjih naroda. Sigurno se u slavnu istoriju našeg naroda može upisati i operacija „Koridor-92“, operacija koja je u našem narodu poznata i kao – bitka za put života.
O Vidovdanu 1992. godine, Vojska Republike Srpske (VRS) je okončala, kako su zapisali hroničari i stratezi, najbriljantniju operaciju u toku poslednjeg rata u Bosni i Hercegovini (BiH). Probijanje „koridora“ kroz Posavinu bila je bitka nad bitkama, kojom je posle 40 dana prekida uspostavljen kontinuitet teritorije Republike Srpske (RS) i daljnja komunikacija prema Srbiji.
Operacija „Koridor-92“ bila je ključ opstanka srpskog naroda izvan Srbije i temelj Republike Srpske.
Politička situacija u Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini (SR BiH), a naročito njena bezbednosna situacija, jasno su odražavali stanje na terenu i opasnost koja se spremala srpskom narodu u BiH.
SITUACIJA U POSAVINI TOKOM APRILA I MAJA 1992.
S ciljem da ovladaju pravcem Bosanski Brod-Doboj, regularna Vojska Hrvatske (HV) početkom marta upada na teritoriju BiH, i na području sela Sijekovci 26. marta 1992. godine vrši strahovit pokolj nad srpskim stanovništvom u tom mestu. Tom prilikom regularne hrvatske snage, potpomognute novoformiranim muslimanskim oružanim formacijama ubile su i spalile 21 lice srpske nacionalnosti. Dan nakon tog stravičnog zločina, u Sijekovac su došli članovi Predsedništva SR BiH Fikret Abdić i Biljana Plavšić. Međutim, ništa nisu mogli učiniti jer se situacija na terenu lagano otimala kontroli. Sledećih dana hrvatske i muslimanske snage su u Sijekovcu ubile 51 lice srpske nacionalnosti. Ukupno je tih dana ubijeno više od 70 Srba, od kojih se devetoro do danas vodi kao nestalo. U istom trenutku kad je izvršen masakar u Sijekovcu, na kasarnu JNA u Derventi otpočet je napad regularnih hrvatskih snaga. Komandant 5. Korpusa JNA general Momir Talić, bio je primoran da deo snaga iz Okučana, uputi kao pomoć opkoljenoj jedinici JNA u Derventi. Tom prilikom dejstvovala je i avijacija JNA po hrvatskim snagama.
U aprilu 1992. godine vođene su žestoke borbe u okolini Bosanskog Broda i Bosanskog Šamca. Već 20. aprila 17. Korpus JNA sadejstvuje 5. Korpusu JNA na području Dervente pri čemu uspeva da odbaci hrvatske snage od kasarne „Zdravko Čelar“ u Derventi, stavljajući pod svoju kontrolu sve prilaze prema njoj.
Situacija u Posavini bila je dosta nepovoljna za srpski narod. U to vreme na području Posavine već je formirano nekoliko brigada HVO, a otvoreno su delovale i određene jedinice regularne HV .
Treba navesti i podatak da je službeni Zagreb radi zaštite „hrvatskog nacionalnog interesa“ i pre sticanja sopstvene nezavisnosti, 28. novembra 1991. godine, naredio formiranje Operativne grupe „Istočna Posavina“ (OGIP), sa sedištem u Slavonskom Brodu. Za komandanta je određen pukovnik Ivo Petrić. On je na toj dužnosti ostao do 20. aprila 1992. godine, kad ga je zamenio ambiciozni pukovnik Vinko Štefanek, do tada komandant 108. brigade HV iz Slavonskog Broda. Štefanek je do 30. juna 1992. godine bio istovremeno komandant OG „Istočna Posavina“ i komandant 108. brigade HV. Komanda je bila sastavljena od starešina HV, pretežno iz 108. brigade HV .
Početkom maja 1992. godine snage OGIP izvode napad na područje Bosanskog Broda. Na tom području pukovnik Štefanek imao je na raspolaganju 3. bataljon 3. „A“ brigade HV, 3. bataljon 108. brigade HV i 4. bataljon 101. brigade HVO. Sa ovim snagama je u 05.00 časova 8. maja započeo napad i prvog dana srpske snage su odbačene u rejonu Grede za oko 1200 metara, i u rejonu D. Koliba za oko 600 metara. Isti dan na području sela Novi Grad u opštini Odžak predale su se okružene snage srpske TO, dok su se oko Modriče i u rejonu Johovca još vodile borbe .
U takvim uslovima posle odluke preostalih jugoslovenskih republika (Srbije i Crne Gore), da 27. aprila 1992. godine proglasile Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ), u Beogradu naređuju da sve jedinice JNA do 19. maja 1992. godine moraju da napuste BiH. Posle odluke tadašnje Skupštine Srpske Republike BiH da se formira VRS, praktično dolazi do gašenja JNA. Vrši se primopredaja dužnosti na svim sektorima. To je period stvaranja i Republike Srpske i njene vojske. U VRS ostaju samo oni oficiri i podoficiri, koji su se sami opredelili da tu ostanu – 19. maja poslednji transportni avion otišao je sa aerodroma Mahovljani. U takvom vremenu i u takvim uslovima donosi se odluka o probijanju „koridora“.
Već od 9. maja 1992. godine dolazi do borbi sa jačim i slabijim intenzitetom.
Uspeh na pravcu Bosanski Brod – Derventa komanda OGIP nameravala je iskoristiti za uvođenje jačih hrvatskih snaga s područja Odžaka prema planini Vučijak u svrhu postavljanja linije odbrane na pravcu Velika Brusnica – Drenovac – Pećnik. Zadatak je dobila četa 157. brigade HV i izviđački vod 108. brigade čiji je komandir imenovan za zapovednika svih jedinica u području Velike Brusnice .
Ubrzo pošto je 30. maja 1992. godine Modriča po drugi put pala u ruke neprijatelja, 1. KK doveden je u operativno okruženje. Modriča je dva puta bila oslobođena, a drugi put je, jednostavno, pala zato što se „političke strukture“ u gradu nisu mogle dogovoriti oko vlasti. U jednom protivnapadu preko mosta u Odžaku, Hrvati su zauzeli Modriču i formirali 105. brigadu Hrvatskog vijeća obrane (HVO). Samim tim jedina veza sa Srbijom, odnosno ostalim srpskim delovima, bila je prekinuta. Preko Tuzle se nije moglo ići, jer je već bila uspostavljena linija međuetničkog razgraničenja, tako da je 1. KK VRS doveden u operativno okruženje gubitkom dela teritorije bivšeg 17. Korpusa (tuzlanskog) JNA (posle 19. maja IBK VRS), i to ne svojom krivicom .
DVANAEST BEBA
Cela banjalučka regija pa sve do Knina, Benkovca i Obrovca, sa više od milion stanovnika, bila je u okruženju. Bili su to dani puni straha i velike neizvesnosti. Ulice krajiških gradova bile su puste. Nije bilo struje, goriva, cigareta, kafe, pa čak i paste za zube. Zalihe hrane su se drastično smanjivale, a u zdravstvenim ustanovama ponestajalo je lekova i sanitetskog materijala. Bolnice su ostale i bez kiseonika, nije bilo ni tečnosti za hemodijalizu bubrežnih bolesnika. Najkritičnije stanje bilo je u banjalučkom porodilištu, gde je preko bio neophodan kiseonik za inkubatore u kojima su bile bebe.
Tadašnji gradonačelnik Banja Luke uputio je apel za pomoć putem radija, televizije, organizacije UNICEF, kao i preko ostalih međunarodnih humanitarnih organizacije. Avion koji je bio na aerodromu u Beogradu, nekoliko dana čekao je dozvolu od svetskih moćnika, kako bi odleteo u Banja Luku sa neophodnim dragocenim tovarom. Međutim, svetski moćnici su se od tih apela oglušili.
Nedugo zatim zbog nedostatka kiseonika umire 12 novorođenčadi na Klinici za dečije bolesti u Banja Luci. Iako su doktori pokušali da upotrebe i industrijski kiseonik, kojeg su dobili od VRS, to nije bilo dovoljno da se bebe spasu.
U takvoj situaciji postojala su samo dva izlaza: ili se prepustiti na milost i nemilost neprijatelju ili krenuti u borbu za put života .
UMIRENJE POZADINE 1. KK
Već u martu 1992. godine, bilo je jasno da će doći do rata u BiH. Nova komanda tada još 5. Korpusa JNA praktično je startovala 18. marta 1992. godine. Na dužnost komandanta dolazi general-major Momir Talić, a pukovnik Boško Kelečević za njegovog zamenika. Događaji u Sijekovcu primorali su komandu Korpusa da prati događaje na terenu.
Budući da je najveći deo 5. Korpusa još uvek bio u zapadnoj Slavoniji, komanda Korpusa morala je da procenjuje svakodnevno političku i vojnu situaciju, i da se ne obazire na zonu odgovornosti između 5. i 17. korpusa JNA. Situacija je bila dosta konfuzna. Ne samo širi deo prostora oko Broda i Dervente, već i zapadni deo oko Prijedora, Novog Grada, Jajca, Vlašića, Sanskog Mosta, bili su kritični. U okruženju je već bio širi prostor Prijedora, Banja Luke, Prnjavora, Doboja itd. Te je donesena odluka da se jedna grupa snaga odvoji na poseban pravac, prema Derventi. Potom je odlučeno da se formiraju lake brigade. Prva od nekoliko lakih brigada u VRS formirana je u aprilu 1992. godine u Srpcu. Zadatak tih brigada je bio kontrola i umirenje teritorije, i omogućavanje udarne oštrice glavnine snaga 1. Krajiškog korpusa (1. KK) da izvrši postavljeni zadatak. Nakon što su te brigade umirile teritoriju i stavile je pod potpunu kontrolu srpske vojske, kasnije su prerasle u druge jedinice. Formiranje lakih brigada bio je blagovremeni i smeo potez .
SITUACIJA NA FRONTU UOČI POČETKA OPERACIJE „KORIDOR-92“
Kao što je navedeno, prvi okršaji između srpskih snaga i HV (HVO) počeli su još 2. maja 1992. godine. Međutim, prva borbena dejstva 1. KK ne izvodi na svojoj teritoriji, već prelazi na područje Operativne grupe „Doboj“ (OG „Doboj“) koja se, izgubivši vezu sa IBK, samoincijativno stavila na raspolaganje odnosno pretpočinila 1. KK. O pretpočinjavanju OG „Doboja“, 1. KK uopšte nije postojala nikakva naredba. Jednostavno, na referisanju komandant OG „Doboj“ pukovnik Milivoje Simić, na pitanje čiji je, odgovorio je: „Talićev sam“, a general Talić je odgovorio: „Prihvatam“!
U tom periodu muslimanska vojska (Armija BiH, ABiH) još nije bila dobro organizovana, međutim HVO je bio izuzetno dobro organizovan i masovno je bio popunjavan jedinicama, i starešinama i vojnicima iz Hrvatske, a naročito povratnicima iz Vukovara, prekaljenim borcima, zatim sa okučanskog dela ratišta, pa čak i Hrvatima iz Kninske krajine. U tom momentu front u RSK je bio umiren dolaskom UNPROFOR-a. Hrvati su Derventu faktički bili uzeli, i granica razdvajanja je bila na reci Usora. Bili su u Kotorskom, Johovcu, Ceru, stigli su skoro do Podnovlja i do Rudanke. Rudanka je još bila srpska. To je bio klin. S druge strane, hrvatske snage stigle su do ušća reke Usore u Bosnu i do ušća Spreče u Bosnu, tako da je grad Doboj ostao u jednom poluokruženju i nedostajao je samo jedan pomak da se hrvatske snage spoje dolinom reke Bosne i da sve bude izgubljeno.
Zbog toga je prvo trebalo otkloniti opasnost od Doboja, u čemu je odmah po svom dolasku učestvovala specijalna brigada MUP RSK, jer RSK u to vreme nije smela da ima vojsku. Specijalna brigada MUP RSK mnogo je pomogla OG Doboj u odbrani, međutim, neku operaciju bez jače tehnike sami nisu mogli da obave. Pokušaj ove brigade 12. maja 1992. godine da probije položaje neprijatelja kod Cera nije uspeo.
Kasnije je formirana Taktička grupa (TG) pod komandom pukovnika (kasnije generala) Mile Novakovića i načelnikom štaba pukovnikom (kasnije generala) Novicom Simićem. Nešto kasnije specijalna brigada, potpomognuta Osinjskom brigadom VRS i jurišnim bataljonom VRS „Vukovi sa Vučijaka“, probiće položaje neprijatelja kod Cera.
Problem kod srpske vojske su bile jedinice koje su se upravo formirale na području dela Posavine koje su Srbi kontrolisali, kao što su bile Krnjinska, Osinjska, Vučijačka brigada. One su bile dosta neopremljene, slabog kadrovskog sastava, bez starešinskog sastava. Tako da se sve na tom području svelo na 327. mtbr (kasnije preimenovanoj u 27. Derventsku mtbr). Ona je veoma dobro organizovala Prnjavor i deo Dervente, koju je neprijatelj rekom Ukrinom odsekao. Pola grada je bilo u srpskim rukama, a pola u rukama Hrvata i muslimana. To je ranije bila i granica između 5. i 17. Korpusa JNA, ali to nije predstavljao problem da Komanda 1. KK uoči značaj tog prostora.
Da se 1. KK nije toliko zadržao u zapadnoj Slavoniji, mogao je blagovremeno izaći na Savu kod Broda, ovako je morao da vodi borbe oko Bijelog i Babinog brda i oko Broda. Ali pošto je Korpus bio angažovan, nije se moglo i to „odraditi“. Kraj aprila – početak maja bio je period pripreme za operaciju „Koridor-92“, proširenje i oslobađanje tog dela teritorije. Nakon što je Modriča po drugi put pala u ruke neprijatelja, Vučijačka brigada je držala veoma mali mostobran na Bosni, i njoj se mora odati posebno priznanje, na tome što je taj mostobran i zadržala, jer je on kasnije poslužio za postizanje drugih ciljeva tokom operacije Koridor. Ipak, 327. mtbr je bila okosnica, dobro opremljena, sa dobrim starešinskim kadrom. Ali je problem nastao u brigadi 19. maja 1992. godine, kad se deo starešina izvukao i otišao za SRJ, a mnogo formacijskih mesta u brigadi je ostalo upražnjeno. Poslednji transportni avion sa Mahovljana za SRJ poleteo je tog dana.
Već 10. maja preko Trebave počinje da se gradi put. Potpukovnik Boško Mičić sa inženjerijskom grupom iz 1.KK i građevinskom operativom iz Doboja pravi put za obilazak Modriče i izlazak na Skugrić. U par navrata 2. i 12. maja 1992. godine, pokušano je oslobađanje Dervente. Ti pokušaji nisu uspeli, zbog znatno jačih hrvatskih snaga na tom području, u odnosu na znatno skromnije srpske snage. Međutim, može se slobodno reći da cilj i nije bio da se Derventa oslobodi u prvoj fazi bitke za put života. Cilj je pre svega bio da se u tom području vežu što jače hrvatske snage i da se spreči njihovo međusobno spajanje.
Da su se hrvatske snage spojile, a bilo je svega osam kilometara (od Johovca, Kotorskog i Foče, da se spoje sa Krnjinom), nastala bi katastrofa. Spojeni bi bili, praktično, Brod, Doboj, Maglaj, Zenica i dalje.
Posebno se dobro pokazao jurišni bataljon pod komandom Veljka Milankovića, „Vukovi sa Vučijaka“, koji je bio dobro organizovan, dobro naoružan, imao je dobru disciplinu i dobro je poznavao teren. Već 12. i 15 maja 1992. godine, pripreme za operaciju „Koridor-92“ su bile odrađene i opet je glavni nosilac bio 1. KK, tačnije grupe koje su „detašovane“ na taj pravac. Nekoliko sastanaka je bilo u Rudanci, odnosno na Rasadniku gde je donesen prvi plan za operaciju „Koridor-92“.
Srpske snage iz RSK koje je činila specijalna brigada MUP Krajine, bile su raspoređene u širem rejonu Rudanke i Stanova, te su odmah po raspoređivanju bile gađane iz minobacača. Primenjujući određena lukavstva, srpske snage iz RSK, su uspele da na teritoriju RS tačnije u rejon planine Manjača, a posle i u Doboj prebace određen broj teške tehnike, kao i nekoliko helikoptera. Naročito je značajno bilo to što je uspešno prebačen deo artiljerije, koja će dobro doći tokom samog izvođenja operacije.
Činjenica da je brigada iz RSK upotrebljavana zajedno sa jurišnim bataljonom „Vukovi sa Vučijaka“, govori o borbenoj vrednosti te jedinice. Brigada je zajedno sa jurišnim bataljonom 12. maja pokušala da ovlada objektom Cer i bočnim dejstvom da preseče sela Kotorsko, Foču i ostala, i samim tim da preseče i neprijateljske snage, međutim, zbog raskvašenog terena, jakog otpora neprijatelja i pretrpljenih sopstvenih gubitaka nije uspela. Već sutradan nakon što je 1. okbr VRS, uz snažnu artiljerijsku pripremu, pružila podršku brigadi iz RSK i jurišnom bataljonu „Vukovi sa Vučijaka“, zadatak je izvršen. Samim tim proširena je operacijska osnovica i snage neprijatelja su odbačene od Doboja, čime je zaustavljen pokušaj neprijatelja da se spoji kod Doboja. Da neprijatelj nije odbačen od Doboja uspešnom akcijom srpskih snaga, verovatno bi srpska vojska bila u znatno nepovoljnijem taktičkom, a može se reći zasigurno i strategijsko-operativnom položaju.
Mesta kao što su Doboj, Šamac i Miloševac do Garevca nikada nisu bili u rukama neprijatelja. Prostor od Šamca i Miloševaca do Garevca odigrao je važnu ulogu. Šamac i odbrana Šamca i jedinice iz tog kraja, posebno Miloševca, mnogo su doprinele lakšem probijanju položaja neprijatelja, nakon forsiranja Bosne i oslobađanja Modriče i Odžaka nešto kasnije.
ODLUKA O PROBOJU KORIDORA
S pravom se može reći da je inicijalna kapisla, za ubrzanje ove operacije bila smrt 12 beba u banjalučkom porodilištu. I pored toga što je gradonačelnik Banja Luke, molbom upućenom direktno generalnom sekretatru UN Butrosu Butrosu Galiju, u kojoj je molio zvaničnike UN da odobre humanitarni let aviona sa lekovima, kiseonikom, odgovor nije dobio. Tad je bilo jasno da se „veliki“ svet oglušio na to, te srpskom narodu nije ništa drugo preostalo nego ili da se probije ili da tiho umre, jer rezerve nisu bile neiscrpne.
Povoljna okolnost za komandante srpskih snaga, bila je ta što su borci bili iskusni i spremni za izvršenje postavljenog zadatke. Samu neodlučnost oko probijanja „koridora“ (iako su svi bili za), koja je pravila problem jer se nije moglo odlučiti kojim pravcem, kojim snagama, kako da se krene u izvršenje zadatka – prekinuo je sam general Talić. General Momir Talić komandant 1. KK VRS, odlučio je da se preko Trebave, najkraćim putem do Vidovdana probije „koridor“ i uspostavi veza sa istočnim delom RS i dalje sa Srbijom. Tada je rekao: „ Hoću koridor do Vidovdana, pa makar to bila kozija staza, neću da deca umiru!…“.
Ovom odlukom generala Talića, mozaik se sam posložio, i krenulo se ka realizaciji plana. Glavnina srpskih snaga bila je u okruženju, samo su dva srpska bataljona (iz Posavine) bila van okruženja, ali su oni sadejstvovali, glavnini srpskih snaga. Međutim, treba navesti da su i ta dva bataljona bila u poluokruženju. Odluka o formiranju taktičkih grupa koje su nosile proboj, bila je iznuđena, jer se moralo sa operacijom krenuti pre nego što su snage UNPROFOR-a preuzele položaja u zapadnoj Slavoniji. Kako se koja jedinica srpske vojske izvlačila iz rejona zapadne Slavonije, tako je ona i angažovana na frontu prema Posavini. Lake brigade su imale zadatak da smire pozadinu 1. KK, nakon što su muslimanske snage pokrenule opšti napada na neke gradove u banjalučkoj regiji (Novi Grad, Prijedor, Sanski Most). Zadatak koji je bio postavljen pred lake brigade, izvršen je u potpunosti, stvarajući tako uslove glavnini srpskih snaga za izvršenje postavljenog zadatka. Malo je jedinica 1. KK koje nisu učestvovale u ovoj operaciji, nisu bile samo one oko Jajca i Vlašića. Sve ostale jedinice su imale neku od uloga – ili snage za obezbeđenje bokova, ili snage za proboj iz okruženja.
Odlučeno je da udarna pesnica proboja „koridora“ bude 1. okbr kojom je komandovao pukovnik Novica Simić, a da joj sadejstvuje 16. Krajiška mtbr (garava), kojom je komandovao pukovnik Milan Čeleketić. Naređenjem generala Talaća koji je rekao: „Daj Simića na težište“, planiranje operacije je bilo u završnici. Kad je operacija isplanirana odluka je donesena u Stanovima kod Doboja, a 19. juna 1992. godine je saopštena. Izdata su naređenja komandantima i krenule su pripreme – izviđanje, dovođenje jedinica na pravac izvođenja. Samo nije saopšten tačan početak operacije. Komandno mesto Korpusa bilo je u Dugim Njivama i ono je dobro uređeno, uspostaljene su sve potrebne komunikacije. Sve jedinice su dobile zadatak da otvore vatru na celoj dužini fronta, i samim tim su olakšale glavnini srpskih snaga koje su bile na težištu proboja. Pukovnik Borislav Đukić (kasnije general), vodio je mali tim za propagandni rat, koji je radio na zavaravanju neprijatelja, da će glavni udar da krene prema Tuzli.
Obaveštajni izvori srpskih snaga, saznali su da Hrvatska planira da u rejon Posavine, ubaci znatne snage ojačanja, te je odlučeno da operacija započne 24. juna, a ne 26. juna kako je provobitno planirano. Svako čekanje značilo je da odnos snaga ide u korist neprijatelja, a ne u srpsku korist.
ODNOS SNAGA
Brojno stanje angažovanih ljudi kod obe sukobljene strane stalno je variralo u toku izvođenja operacije. Srpske snage stalno su narastale jer su kontinuirano pothranjivane svežim snagama iz zapadne Slavonije. Hrvatske snage su u kontinuitetu slabile, jer po gubitku zone odbrane brigade raspadale su se i brigade. Dolazilo je do masovnog osipanja vojničkog sastava. Po gubitku svojih sela i svojih imanja, vojnici su gubili motiv za borbu i pokušavali su na razne načine da napuste teritoriju BiH.
Jedini izuzetak bile su snage odbrane Orašja, koje su znatno narasle nakon pada Bosanskog Broda, jer je komanda OG „Istočna Slavonija“ uspela da na taj prostor dovede vojnike razbijenih brigada ekvivalenta jedan do dva bataljona iz svake brigade. Ukupno brojno stanje hrvatskih snaga se, sa 25500 , svelo na svega nekoliko hiljada ljudi pretkraj operacije.
Po tempu predavanja položaja u zapadnoj Slavoniji pristizale su i jedinice 1. KK pa se brojno stanje stalno uvećavalo. Početkom operacije TG su imale snage ekvivalenta ojačane brigade, da bi u nastavku operacije narastale na više brigada. Tako je TG-3 u trećoj etapi operacije u šali nazvana „Lijina divizija“. Brojno stanje srpskih snage u operaciji zbog toga je variralo od 40800 do 54660 ljudi po završetku prve etape operacije. Pošto su TG-3 i TG-4 izvodile treću etapu operacije, IKM je znatno redukovao snage TG-1, a TG-2 je rasformirana.
Bilo je jasno da su obična naklapanja da su hrvatsko-muslimanske snage mogle odbraniti Bosanski Brod, da su izdati i da je za to osnovni krivac 108. brigada HV. Protivničke snage dovedene u poluokruženje na prilazima Bosanskom Brodu bile su znatno slabije od napadača. To pokazuje odnos snaga u ljudstvu 1:7,9, odnos snaga u oklopnim vozilima 1:4 i odnos snaga u artiljeriji za podršku 1:6. Uz katastrofalan pad morala, nisu imale nikakvu šansu da se održe. Kako god se zvala ta nesretna brigada, suprotstavljena ovakvom protivniku, ona nije imala ni teoretske uslove za uspešnu odbranu.
Zbog izrazite nadmoćnosti srspskih snaga (VRS) u avijaciji, a naročito u PVO, RV Hrvatske posle obaranja aviona MiG-21 kod Dervente, prestaje da upućuje avione na borbene letove iznad Posavine.
Hrvatske snage u Posavini imale su ukupno 47 borbenih vozila nasuprot 163 borbena oklopna vozila srpskih snaga, ili 1:4. Odnos u tenkovima bio je 35:116 ili 1:33.
PROBOJ
Tokom meseca maja protivničke snage imale su poprilično uspeha u napadnim operacijam. U to vreme jedinice JNA su napuštale teritoriju BiH, dok sama VRS nije još zaživela kao organizovana vojna sila, a njen najjači korpus još se nalazio u zapadnoj Slavoniji, čekajući dolazaka snaga UNPROFOR. Situacija se menja iz korena početkom meseca juna, kad inicijativa prelazi u ruke Srba. Zahvaljujući uspešnom umirenju pozadine 1.KK i dobrim obaveštajnim podacima, sve je bilo spremno za proboj.
Operacija „Koridor-92“ bila je napadna operacija za proboj iz operativnog okruženja. U pripremi operacije odlučeno je da se pod hitno odseku i uklone snage HV i HVO i spreči zauzimanje grada Doboja. Operacija je izvođena u tri etape.
Prva etapa operacije predviđala je da se bočnim udarom izvrši proboj iz operativnog okruženja i spoji sa snagama IBK u širem rejonu Modriče. Dok se predviđalo da se sa snagama u napadu izbije na liniju Modriča-Pećnik-Derventa.
Druga etapa predviđala je izbijanje na reku Savu na odseku ušće Bosne- Velika Brusnica-Bijelo Brdo. Sa ostalim snagama trebalo je odsutno braniti Teslićki i Ozrenski deo fronta, osigurati se iz pravca Gradačca i Gračanice i ojačati odbranu snaga IBK prema Orašju.
Treća etapa predviđala je oslobađanje Bosanskog Broda i okoline i potpuno izbijanje na prirodnu i državnu granicu Republike Srpske sa Hrvatskom na reci Savi.
Planirano vreme trajanja operacije predviđalo je početak u 07.00 časova 24. juna 1992. godine i završetak 20. avgusta 1992. godine. Po etapama predviđeno je bilo da prva etapa traje od 24. juna da 5. jula, druga etapa od 5. jula do 20. jula i treća etapa od 20. jula do 20. avgusta 1992. godine.
Komanda 1. KK procenila je kako na strani protivnika ukupno brojno stanje varira, u skladu sa promenama jedinica. Ali se pretpostavljalo kako na celom delu fronta kud „koridor“ treba da prođe brojno stanje protivnika iznosi oko 25500 ljudi.
Sve srpske snage su bile spremne i čekale su naređenje za početak operacije. Na aerodromu Mahovljani bili su spremni jurišni avioni tipa orao i jastreb, koji su trebali da pruže vazdušnu podršku snagama na težištu proboja. Moral boraca je bio na visini, znali su da imaju podršku artiljerije, pratnju tenkova, podršku jurišne avijacije, a i želeli su da „probiju“ taj put za Srbiju kako im bebe više ne bi umirale .
U zoru, u 06.00 časova 24. juna 1992. godine, otpočela je operacija „Koridor-92“. Tog jutra otpočela je snažna artiljerijska priprema, raketni udari, vatra iz tenkovskih topova, minobacača, precizan nalet jurišne avijacije. Bilo je strašno. Prvi dan je bio žestok na čitavom delu fronta. Problem tog prostora bio je dosta težak teren, reka Bosna je praktično delila srpske snage na dva dela.
Prvobitno plan je predviđao da se napreduje asvaltnim putem, pa da se očisti leva obala reke Bosne, kako bi se stvorila šira osnovica, i time što pre izbilo u širi rejon Modriče. Međutim, general Talić iako se složio odlučio je da glavnina snaga ide Trebavom, i time je postignut stepen iznenađenja. Neprijatelj je očekivao da će srpske snage ići levom obalom reke Bosne, kasnije će se pokazati da su tu bili znatno bolje utvrđeni. Odluka generala Talića da glavnina snaga ide Trebavom pokazala se ispravnom. Pukovnik Novica Simić (komandant TG-1, tokom izvođenja proboja), uočava opasnost od Gradačca. U tom pravcu se postavlja deo 43. Prijedorske motorizovane brigade, koja je tako čuvala desno krilo Simićevih snaga, koje je predvodila Prva oklopna.
Neprijatelj je bio obmanut početkom operacije, jer je operacija počela dva dana ranije. Obmanut je bio i pravcem napada. Jer, teško je bilo pomisliti da su srpske snage izabrale jedan teško prohodan planinski put preko Trebave, da se glavne snage tu usmere i udare u levi bok neprijatelja. Baš zbog tog pravca koji je izabran, srpske jedinice brzo prelaze preko reke Bosne, izbijaju pred Modriču i oslobađaju je.
Propaganda koju su širile srpske snage uglavnom preko radija, manje preko televizije, trebala je da stvori utisak kod neprijatelja, da će se glavni udar skoncentrisati prema Tuzli. Neprijatelju je izgledalo da će glavne snage koje su na Trebavi, ići preko Gračanice, Gradačca i Tuzle. Tom utisku doprineo je i žestok udar 43. Prijedorska mtbr, na sam Gradačac. Sama brigada je u svom naletu došla do industrijske zone u Gradačcu i tu je stala. Informacije koje su slate preko sredstava za informisanje, tvrdele su da je to baš glavni pravac napada srpskih snaga, tako da je zavaravanje neprijatelja u potpunosti uspelo. I na ostalim pravcima napada srpska propaganda je davala rezultata. Oko prostora Dervente, Broda, Orašja, Odžaka, Modriče propaganda je dala odlične rezultate.
Govorilo se o prodaji, zameni teritorije i sličnim stvarima. Hrvatska sredstva informisanja, su išla srpskim snagama na ruku, jer su uglavnom kasnili sa informacijama četiri dana. Srpske snage koje su bile u Jakešu i u Odžaku, izbijale su na reku Savu, dok je HRT (hrvatska televizija) pričala da se još brani Modriča, Jakeš i slično. To su bile kombinacije stvarnih, materijalnih elemenata, i jedne propagandne kombinatorike. Na taj način Srbi su dovodili do raznih zabluda hrvatske medije.
Prva dva-tri dana, glavni udar i većina tenkova bili su na desnoj obali Reke Bosne. Međutim, kad se uvidelo da leva strana dosta zaostaje, prebačen je deo oklopnih snaga na levu stranu. U toku same operacije bilo je brzog manevra, brzih prebacivanja jedinica u cilju stalnog proširenja koridora. Već drugog dana operacije spojile su se jedinice 1. Krajiškog korpusa i jedinice Istočno-bosanskog korpusa VRS. Sve postavljene zadatke TG-1 je izvršila, a 16. Krajiška mtbr je veoma brzo izbila na Savu.
Samim probijanjem koridora 26. juna 1992. godine, omogućeno je pukovniku Simiću komandantu TG-1 da 28. juna za Vidovdan oslobodi Modriču. Čekajući da se izravna sa TG-2 pukovnik Simić predložio je generalu Taliću da se forsira reka Bosna i udari u bok Odžaka, kako bi se oslabila uporišta neprijatelja u Jakešu i Pećniku. Pontonirski bataljon je omogućio taj brzi manevar TG-1. Srpska vojska je oslobodila Derventu 4. jula, dok je Odžak oslobođen 13. jula 1992. godine. Nakon oslobađanja Odžaka srpska vojska je krenula u gonjenje neprijatelja. Treba navesti da je hrvatska vojska imala i podršku sopstvene avijacije. Tako da je pružajući podršku sopstvenim snagama, iznad Posavine 26. juna oboren avion tipa MiG-21 (evidencijski broj 101, bivši JNA 17133), hrvatskog vazduhoplovstva. Pilot pukovnik Anton Radoš je poginuo.
U vezi sa oslobađanjem Odžaka, postoji jedna anegdota. Naime, dan nakon oslobađanja Odžaka zove general Talić, pukovnika Simića i pita: „Napadaš li ti to danas?“. Na to će Simić: „Ne napadam.“ I onda je general krenuo da psuje, pa je rekao: „Jesil ti normalan pa oni beže, a ti ne napadaš, oni su u panici!“ Na to je pukovnik odgovorio: „Ne napadam, prešao sam u gonjenje, a to je sasvim druga borbena radnja od napada.“ Na to su se obojica ismejali.
Treba istaći da je je TG-1 sve svoje postavljene zadatke izvršila pre roka. Samim svojim uspešnim dejstvom znatno je pomagala i drugim taktičkim grupama. Dejstvom s boka i forsiranjem reke Bosne TG-1 znatno je doprinela razvlačenju neprijateljskih snaga. Bilo je tu i samodokazivanja, kao što je bio odred Skugrić-Tolisa, kojim je komandovao kapetan Stanković. Naime kada bi se vojnici odreda izmešali sa mehanizovanom pešadijom Prve oklopne, bili su strah i trepet za neprijatelja, prava udarna jedinica.
Tok izvođenja prve i druge etape operacije „Koridor-92“ tekao je sledećim tempom:
– u prvoj etapi jedinice su trebale do 5. jula da izbiju na liniju Modriča-Jakeš-Derventa.
TG-1 je izvršila zadatak šest dana pre roka, osvojivši Modriču i celu desnu obalu reke Bosne, do 28. juna.
TG-2 je sa zakašnjenjem od četiri dana, ovladala Pećnikom, 9. jula.
TG-3 je 4. jula zauzela Derventu i završila prvu etapu operacije.
– u drugoj etapi jedinice su do 20. jula trebale da izbiju na liniju ušće reke Bosna-Velika Brusnica-Bijelo Brdo.
TG-1 je 15. jula izbila na desnu obalu Save od ušća reke Bosne do isključno Svilaj.
TG-2 je 16. jula izbila na reku Savu na odseku Donji Svilaj-Gornji Svilaj, 16. Krajiška mtbr je 17. jula ovladala Velikom Brusnicom.
TG-3 je najvećim delom do 20. jula izbila na planiranu liniju, ali nije oslobodila Bijelo Brdo.
Period nakon oslobađanja Dervente i Odžaka, je period manjih bojeva. Tako da je značajan deo borbi vođen i na Ozrenu.
Deblokada Smoluće uspešno je izvršena na Veliku Gospojinu 28. avgusta. Samim deblokiranjem Smoluće, srpska vojska je bila na 1,5 kilometara od sela Potpeći. Već je bio presečen put Tuzla-Gračanica. A od Potpeći je bio put koji je išao ka Srebreniku. To je već bio kraj avgusta 1992. godine. Preko Obodnog kanala se mnogo pre moglo doći do Broda, ali su hrvatske snage dobro uredile tu teritoriju. Sam Kostreš je bio uređen po priručnicima, i imali su tu dosta jedinica iz unutrašnjosti Hrvatske, koje su bile dobro opremljene. U zauzimanju Kostreša od strane srpskih snaga, važnu ulogu odigrala je i srpska avijacija. Na komandnom mestu Korpusa, uvek je bio pilot potpukovnik Slobodan Kusturić, zahvaljujući kojem je uspešno obavljena operacija zauzimanja Kostreša, kao i ostali zadaci koji su bili neophodni da se operacija „Koridor-92“ privede kraju .
OSLOBAĐANJE BRODA
Najžešće borbe na prostoru Posavine vođene su na pravcu Doboj- Derventa-Bosanski Brod, jer su ovde bile grupisane i najjače jedinice HV, koje su, koristeći most u Brodu i skelski prelaz u Dubočcu, stalno ubacivale nove snage i ojačavale ovaj deo fronta, sa namerom spajanja sa ABiH koja je delovala južno od Doboja.
Bile su jasne ovakve namere HV pa su delovanja prema Brodu i za hrvatsku i za srpsku stranu značile, „biti il ne biti“, tako da su tu vođene i najžešće bitke za proboj, a i za proširenje „koridora“ i uspostavljanje prirodne granice na reci Savi.
Hrvatska vojska je stalno dovlačila sveže snage i pokušavala sa odmornim i svojim elitnim jedinicama zaustaviti delovanje TG-3, ali, to joj nije polazilo za rukom. Neke od jedinica VRS koje su tek bile formirane, po uvođenju u borbu davale su maksimum, što govori da je tada moral bio na srpskoj strani, iako je odnos snaga vrlo često bio nepovoljan, jer je TG-3 stalno bila u napadnim dejstvima, mada često nije bila u prednosti što se tiče načela da odnos snaga treba biti 3:1 u korist napadača.
Snage TG-3 nailazile su na žestok otpor na uzastopnim linijama odbrane HV.
Borbu je ograničavala i konfiguracija zemljišta, tako da je VRS uspela ovladati delom teritorija gde je bilo brežuljkasto zemljište, čitavim delom desno od reke Ukrine. Na levoj obali, gde je takođe brežuljkasto, zemljište je bilo inženjerijski dobro uređeno pa je HV tu pružala žestok otpor i tu se sporije napredovalo.
U avgustu 1992. godine dejstva su bila u „pat poziciji“ jer su se HV, HVO i jedinice ABiH značajno utvrdile i za oslonac uzele Obodni kanal. Prepreku koja je uz njihovo dobro utvrđivanje postala linija gde su privremeno zaustavljena dejstva prema Brodu.
Komandant TG-3, pukovnik Slavko Lisica tražio je rešenje za novonastalu situaciju . Pored odsudne odbrane, koju je neprijatelj ovde organizovao, kod VRS se pojavio i zamor snaga. Višemesečne borbe ostavile su traga na jedinicama, a često nije bilo dovoljno snaga za smenu i odmor. Novonastala situacija je iskorišćena za pregrupisanje i delomičan odmor snaga te da se izvrše pripreme za proboj na ovom delu fronta. Jer, sve procene su govorile da je ovo neprijatelju poslednja linija odbrane. Znajući koliko neprijatelj pridaje značaja odbrani na ovom delu, moralo se pristupiti i primeni iznenađenja i lukavstva na nižim nivoima, a sve sa ciljem da se neprijatelju nanese odlučujući udar, izvrši proboj i krene u nezadrživ prodor prema Brodu. U jednom momentu komandant TG-3, pukovnik Lisica, naređuje da se sa leve obale reke Ukrine svi tenkovi i oklopna sredstva prebace na desnu obalu, iako je, samo čas pre toga, to bio glavni pravac napada. To je stvorilo zabunu kod neprijatelja, ali i kod naših snaga .
Dve brigade TG-3 uspele su da se prebace na drugu stranu kanala, ali i same iznenađene ovakvim uspehom, zastale su i nisu se pomerile dalje. Ovakav mostobran niko ne napušta pa su preko lansirnih mostova, koje su lansirale naše oklopne jedinice, prebacivane nove snage da se ojačaju ove dve brigade kako ne bi bila ugrožena povoljna novonastala situacija.
U jednom momentu komandant TG-3 odlučuje formirati borbenu grupu sa zadatkom da štiti desni bok snaga koje su uspešno prešle Obodni kanal. Ali, kada je saopšten sastav tih snaga, brzo se došlo do zaključka kako bi delovanje u bok neprijatelja moglo značajno ugroziti i kompromitovati taj deo odbrane protivnika.
Komandu nad tom novoformiranom borbenom grupom poverena je majoru Miki Škoriću, komandantu Krnjinske brigade, koja je u prethodnim dejstvima neprekidno bila u napadnim dejstvima i vrlo uspešno rešavala dodeljene joj zadatke.
Borbena grupa koja je bila sastavljena od delova 16. Krajiške mtbr, 2. okbr i još nekih manjih jedinica jačine čete, uspela je probiti odbranu HV u rejonu Zborišta (k. 93) i krenuti u nezadrživ juriš prema Brodu. Ojačavana u pokretu jedinicama Krnjinske brigade, a kasnije i ostalim jedinicama, borbena grupa je uspela za nepuna tri dana (uveče 6. oktobra 1992. godine) ući u Bosanski Brod. Sutradan je i zvanično objavljeno da je čitava teritorija Brodske opštine slobodna. Time je završena operacija „Koridor-92“, a granica je uspostavljena na reci Savi.Tempo izvođenja treće etape operacije bio je takav da su do 20. avgusta snage TG-3 izbile na reku Savu na odseku Velika Brusnica-Bosanski Brod-Dubočac. Izvršenje zadatka kasnilo je 47 dana, a realizovano je 7. oktobra 1992. godine.
Inače u operaciji „Koridor-92“ ljudski faktor nije bio tolika prevaga koliko oklopno-mehanizovani sastavi i avijacijska podrška. Jer kad bi se iznad malog prostora fronta pojavilo dvanaest jurišnih aviona J-22 orao, na zemlji i u redovima neprijatelja nastajao je pakao.
Tokom izvođenja operacije „Koridor-92“ jedinice VRS imale su 382 poginula i 1421 ranjenog pripadnika, a milicija RSK imala je 31 poginulog i 84 ranjena pripadnika. Protivnička strana imala je 1261 poginulog i 6250 ranjenih pripadnika.
ZAKLJUČAK
Posle nemilih političkih događaja u Socijalističkoj Republici BiH i posle svrstavanja Hrvata i tada muslimana, a danas Bošnjaka na jednu stranu, i Srba na drugu stranu, otpočinje najkrvaviji deo raspada SFRJ.
Srbi, poučeni svojim iskustvom iz oba svetska rata, otpočinju da se organizuju i pripremaju za svoju fizičku odbranu. Srpski narod bio je primoran da odgovori na napade svojih dojučerašnjih komšija. Scenario je bio sličan scenariju iz 1941. godine.
Međutim, ovaj put je bilo drugačije, Srbi, iako su poslednji na ovim našim prostorima formirali svoju vojsku, sa tom vojskom sprečili su svoju fizičku eliminaciju, koja je planirana od dojučerašnjih srpskih komšija i njihovih belosvetskih mentora.
Operacija „Koridor-92“ bila je ključ opstanka srpskog naroda izvan Srbije i temelj Republike Srpske.
Da bi se opravdao gubitak Posavine, kod Hrvata se pojavilo više teorija među kojima i ona o raznim srpsko-hrvatskim dogovorima, izdaji hrvatskog vrhovništva i slično. Ipak, sve te teorije, posle 31 godine od završetka „pale su u vodu“. Borbe vođene u dolini Neretve, Posavini i gradu Jajcu dodatno potvrđuju nepostojanje navodnog političkog dogovora između hrvatskih i srpskih političkih predstavnika na štetu Posavine. Temeljnom analizom pokazuje se da je situacija mnogo kompleksnija u odnosu na pojednostavljene, naknadne konstrukcije celog događaja.
Uočljivo je da je front u Posavini, s obzirom na ravničarski teren i nadmoć VRS bio prezahtevan za snage HV i HVO koje su na njemu bile angažovane. Kod jedinica HVO, koje su u toj fazi bile najbliže milicijskoj organizaciji, postojao je veliki problem nezainteresovanosti za dejstva izvan vlastitog područja, pogotovo nakon što su ga izgubili. VRS je na to područje rasporedila, uglavnom oklopne i motorizovane jedinice, koje su imale znatno veću vatrenu moć i pokretljivost u odnosu na hrvatske snage. Radilo se o najkvalitetnijim jedinicama koje je VRS tada imala. Prvi krajiški korpus s višemesečnim ratnim iskustvom u zapadnoj Slavoniji bio je daleko snažniji protivnik od snaga OG „Doboj“ koje su hrvatske snage porazile u maju, kada su postigle najveće uspehe na Posavskom bojištu. Nesrazmer je bio pogotovo bitan, kada se radilo o oklopnim brigadama, jer je bojište većinom bilo tenko prohodno područje. Većinu uspeha VRS je postigla upravo korišćenjem oklopa i artiljerije, čemu hrvatske snage nisu dugoročno mogle parirati. Prilikom analize rata u Posavini potrebno je naglasiti da su istovremeno trajale borbe na južnom frontu gde je bio razmešten dobar deo kvalitetnih jedinica HV, kao i reorganizacija HV kojoj se smanjivalo brojno stanje, što je sasvim sigurno otežalo pomoć OG „Istočna Posavina“.
Sa gledišta operativnog umeća, uzrok pada Posavine je u nesrazmernom odnosu snaga isključivo na štetu Hrvata. S prilagođenom organizacijom i realno postavljenim planom VRS uspeva ostvariti kontrolu nad Posavinom bez šireg područja Orašja. Uz vojnu opremljenost značajno je naglasiti i prednost u operativnoj osnovici s koje se projektuje vojna moć. Naime, srpske snage su svoju vojnu moć projektovale iz mesta (središta), bilo usmerenim razdvajanjem ili koncentracijom, i to bez savlađavanja velikih prepreka, a hrvatske snage upravo suprotno – usmerenim manevrom preko velike prepreke (reka Sava). Neki u tome vide glavni uzrok pada, odnosno srpskog osvajanja većeg dela Posavine. O nemogućnosti odbrane „koridora“ svedoči i izjava načelnika Glavnog stožera Hrvatske vojske, generala Antona Tusa, na sastanku održanom 16. juna 1992. godine u Predsedničkim dvorima: „Sada vam je situacija takva da Srbija i jasno srpska, da tako kažemo, srpska republika u Bosni i Hercegovini ostala je bez međusobne komunikacije, životna veza je ovladavanje komunikacijom. Najrealnije je da će to pokušati i uspjeti u ovom dijelu sjeverne Bosne, odnosno posavskom dijelu“.
Vidljivo je kako general Tus 16. juna 1992. godine nije imao sumnje da će srpska strana ostvariti uspeh, što upućuje na procenu kako se „koridor“ nije mogao zauzeti i držati u tadašnjem odnosu snaga. Buduće naučne analize rata u Posavini možda će učvrstiti realnije kriterijume za ocenu rata na ovom delu fronta i doprineti njegovoj demistifikaciji, čime bi ova tema izgubila kontroverzni karakter.
Operacija „Koridor-92“ je jedna od značajnijih bitaka u istoriji srpskog naroda, ona predstavlja temelj Republike Srpske. Vojnički gledano to je dobro planirana i briljantono izvedena operacija. Prema tvrdnji samog učesnika ove operacije generala Novice Simića – operacija „Koridor-92“ je jedinstvena operacija u svetu. Činjenica da su glavne operativne snage bile u operativnom okruženju neprijatelja, i da nisu imale podršku snaga izvan okruženja, govori u prilog tvrdnji generala Simića. Vojni vrh je imao potpunu i vojnu, i političku i moralnu podršku kako političkog vrha tog dela RS, tako i samih boraca i civila. Što se tiče operacije u operativnim okvirima, ona je najznačajnija operacija u proteklom ratu sa srpske strane. Samim uspešnim završetkom operacije, sprečen je genocid koji je planiran nad srpskim narodom u BiH. Operacija je vođena po svim međunarodnim ratnim i humanitarnim pravilima. Baš zbog te činjenice, Haški tribunal nije mogao naći niti jednu „mrlju“ na način pripreme, tok i ishod same operacije. Operacija „Koridor-92“ zasigurno se može uvrstiti u jednu od najčasnijih srpskih vojnih pobeda u dvadesetom veku. Da nije bilo operacije „Koridor-92“ ne bi bilo ni današnje Republike Srpske.
Operacija Koridor -92, izučava se na američkoj Vojnoj akademiji Vest Point.