Lični osvrt, Piše: Danko Borojević
Poslednja decenija Dvadesetog veka, bila je vrhunac onog što slobodno možemo nazvati vekom iskušenja za celokupni srpski narod. Te devedesete godine prošlog veka, ostaće zapisane u istoriji našeg naroda, kao godine stradanja i nepravde prema srpskom narodu. Počele su nestankom zajedničke nam države SFRJ, a završene instaliranjem NATO snaga na Kosovu i Metohiji. A period između 1991. i 1999. godine, bio je period pogibije, stradanja, egzodusa i proterivanja naroda koji je svetu dao naučnike poput Nikole Tesle, Mihajla Pupina, Milutina Milankovića i druge.
PUT U BESPUĆE
Kada je 1991. godine otpočelo razbijanje SFRJ sa svim odlikama građanskog rata, RV i PVO JNA je u najvećoj meri sačuvalo operativnu sposobnost i celovitost. Izvršavajući odluke federalnih vlasti napuštene su teritorije otcepljenih republika i do 19. maja 1992. godine je izvršeno predislociranje jedinica i komandi u nove vazduhoplovne baze, na nove raketne i radarske položaje u okviru Savezne Republike Jugoslavije (SRJ).
Na teritoriji Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) je 20. maja 1992. godine, od delova JNA koji su se zatekli na njenoj teritoriji, formirana Vojska Jugoslavije (VJ).
Raspadom SFRJ, nastao je period iskušenja i velikih problema. Kardinalno je smanjen budžet za vazduhoplovstvo i prekinut je period dinamičnog i plodnog razvoja. Došlo je do stagnacije naučnoteorijskog rada, odliva kadra i zapuštanja kapaciteta vazduhoplovne industrije. Zaustavljen je proces modernizacije, započela je dugogodišnja kriza, rat u okruženju, i krajem devedesetih godina XX veka i NATO agresija.
PRIPREMA RV I PVO VJ ZA KONAČAN OBRAČUN
Kako se problem Kosmeta (Kosovo i Metohija) nije mogao rešiti diplomatskim putem, očekivano je bilo da će ga NATO rešiti silom.
Vojska SRJ (VJ) je preko svojih obaveštajnih kanala imala informacije o početku agresije na SRJ. U tom smislu VJ je relativno spremna dočekala početak napada. Međutim,treba imati u vidu 15 godina koje su prethodile agresiji u kojima VJ nije zanavljala ni jednu vrstu resursa. To je imalo za posledicu smanjenu ispravnost vazduhoplova (smanjena izlazna snaga avionskih radara, što za posledicu ima manju daljinu otkrivanja ciljeva u vazdušnom prostoru, nepouzdan rad uređaja za identifkaciju radarske ozračenosti vazduhoplova…)
Vazduhoplovi su rastresito raspoređivani, sklanjani u armirano-betonska skloništa (ABS), podzemne objekte i brojne druge objekte koji su pružali relativnu zaštitu od prvog udara agresorove avijacije.
OPERACIJE SAVEZNIČKA SNAGA, PLEMENITI NAKOVANJ, MILOSRDNI ANĐEO ILI JEDNOSTAVNO NATO AGRESIJA NA SRJ
Operacija koju je izveo NATO protiv SRJ poznata je pod nazivom operacija „Saveznička snaga“ (Operation Allied Force) ili za vazdušne snage SAD operacija „Plemeniti nakovanj“ (Operation Noble Anvil), kod nas je poznata kao „Milosrdni anđeo“. U napadu na SRJ je učestvovalo 19 zemalja. Generalni sekretar NATO Havijer Solana je 24. marta 1999. godine u 19:30 časova samo desetak minuta posle poletanja većeg broja aviona iz baze Aviano, objavio da su započeli vazdušni napadi protiv vojnih ciljeva na teritoriji SRJ. Na početku agresije angažovano je 460 vazduhoplova NATO, da bi taj broj rastao i pri kraju dostigao je brojku od 1040 vazduhoplova. NATO je planirao da upotrebi 450 krstarećih raketa, ali je do kraja rata upotrebljeno oko 1000 krstarećih raketa.
Komanda RV i PVO ocenila je lovce MiG-21 kao previše zastarele za borbu sa modernim NATO vazduhoplovima, te je lovačka komponenta PVO spala samo na 14 modernijih aviona MiG-29 koji su se zbog lošeg stanja usled nemogućnosti remonta tokom sankcija, kao i potpune neprijateljske vazdušne prevlasti uz elektronsko ometanje loše pokazali u vazdušnoj borbi.
U krajnje nepovoljnom odnosu snaga u potpuno asimetričnom ratu snage strategijske grupacije RV i PVO bile su nosilac odbrane napada iz vazdušnog prostora. Organizovale su i izvodile odbranu primereno sopstvenim mogućnostima sa osnovnim ciljevima:
1) minimalni gubici u ljudstvu;
2) opravdani gubici u sredstvima ratne tehnike;
3) realno mogući efekti borbe protiv agresora.
Završne pripreme jedinica RV i PVO za odbranu otpočele su sredinom februara 1999. godine, a intenzivirane su posle završetka prve runde pregovora za mirno razrešenje Kosmetske krize u Rambujeu.
Pripreme su u osnovi imale za cilj da se smanji inferiornost naših sistema oružja, što više istrenira ljudstvo i poboljša pripremljenost teritorije za izvođenje borbenih dejstava. U ovom periodu vršeno je i raseljavanje ratnih materijalnih rezervi pri čemu je pokrenuto oko 50000 tona materijalnih sredstava. Operativni razvoj snaga RV i PVO otpočeo je sredinom marta i završen do početka agresije.
Za izvršenje cilja vazduhoplovne operacije Alijanse određene (dimenzionirane) su snage: 464 aviona, od čega 330 borbene i 134 pomoćne avijacije i oko 450 krstarećih raketa. Do kraja rata snage su uvećane na 1040 vazduhoplova (124%) od kojih je bilo 639 borbenih aviona (uvećanje za 121%) i 401 za obezbeđenje dejstava borbene avijacije (uvećanje za 319%). Planirani broj krstarećih raketa od 450 do kraja rata narastao je (utrošeno) na 1000 raketa. Podrška dejstvima avijacije i krstarećih raketa (izviđanje, vođenje, mapiranje, komandovanje) pružana je i iz kosmosa.
Iznad teritorije SRJ, sve vreme agresije, prosečno dnevno bilo je angažovano od osam do 12 satelita. Bila je to tehnika, koja je tehnološki za oko 30 godina bila ispred naših sredstava. Brojčani odnos i mogućnost zanavljanja resursa u svakom pogledu bio je na strani snaga NATO. Sva oružja koja je protivnik upotrebio imala su ogromnu razornu moć koja se približavala razornoj moći nuklearnog oružja. Sofisticirani sistemi izviđanja i otkrivanja objekata dejstva, kao i sistemi vođenja oružja lansiranog sa distance omogućavali su protivniku precizna pogađanja objekata (ciljeva) na teritoriji SRJ, bez većeg izlaganja riziku snaga koje nanose udar.
Jedinice PVO i vazdušnog osmatranja, javljanja i navođenja (VOJIN) u toku rata su izvršile 689 manevara, pri čemu nijedna jedinica u manevru nije otkrivena i napadnuta. Izrađen je veliki broj maketa aviona, radara, lansirnih rampi, stanica za vođenje raketa i „poturen“ neprijatelju za dejstvo. Obmanjivanje protivnika, kao i manevar, imalo je bitan uticaj na smanjenje gubitaka ljudstva i ratne tehnike. Neimari RV i PVO, potpomognuti pojedincima i radnim organizacijama, pravili su makete aviona, radara, lansirnih rampi i drugih sredstava toliko uspešno da je napadač vrlo često gađao makete misleći da gađa prava sredstva. Ovo neka potvrdi podatak da su NATO avioni napali 33 puta (27,5%) lažne vatrene položaje RJ PVO.
U odbrani RV i PVO izvršavali su dva zadatka:
1) PVO teritorije i snaga i
2) vazduhoplovnu podršku kopnenim snagama na prostoru Kosmeta.
Opravke poletno-sletnih staza u toku borbenih dejstava, razminiranje aerodroma posle dejstva kasetnim bombama, uspostavljanje i održavanje veza komandovanja sve vreme rata bez minuta prekida, je pravi prikaz domišljatosti, upornosti i profesionalnosti pripadnika RV i PVO.
Osmatranje vazdušnog prostora vršile su jedinice vazdušnog osmatranja i javljanja (VOJIN) i artiljerijsko-raketne jedinice (ARJ) PVO radarskim i vizuelnim osmatranjem. Sve vreme trajanja agresije jedinice VOJIN su izvršavale svoj zadatak shodno mogućnostima i raspoloživim sredstvima. Radarski su otkrile i predale na talas obaveštavanja 34398 formacija-grupa aviona u vazdušnom prostoru SRJ i na njenim prilazima. Vojska Jugoslavije, a samim tim i RV i PVO, u odbrani zemlje ispunila je planirani zadatak.
Vazduhoplovne snage NATO za agresiju na SRJ raspoređene su na teritoriji 12 država u 59 baza. Najbrojnije snage raspoređene su na teritoriji Italije (59%). Mornarička (palubna) avijacija bazirala je na američkom nosaču aviona Enterprise CVN-65, amfibijskom jurišnom brodu USS Nassau LHA-4 i francuskom nosaču aviona Foch R99 raspoređenim u Jonskom i Jadranskom moru. Na brodovima ratne mornarice bilo je raspoređeno oko 250 krstarećih raketa.
Snage Alijanse za napad na SRJ grupisane su u skladu sa osnovnom zamisli i opštim modelom za agresiju u četiri grupacije:
1) snage za nanošenje udara: lovačka, lovačko-bombarderska, bombarderska avijacija i avijacija za dejstvo po radarskim i raketnim sistemima;
2) snage za izviđanje i elektronska dejstva; 3) snage za neposredno komandovanje iz vazdušnog prostora;
4) snage za logističku podršku: avioni za punjenje u vazdušnom prostoru (avioni tankeri) i snage za traganje i spašavanje.
Na zahtev NATO i SAD, parlamenti vlada svih susednih zemalja SRJ dali su saglasnost za korišćenje vazdušnog prostora, vazduhoplovnih baza i pomorskih luka za potrebe vazduhoplovnih i kopnenih snaga NATO.
Ovakvim odnosom suseda, obezbeđeni su uslovi za napad na SR Jugoslaviju sa kružne osnovice.
Pored toga, ovakvo postupanje, prema Rezoluciji Generalne skupštine OUN 3314/29 od 4. decembra 1974. godine, svrstalo je sve naše susede u agresore na SR Jugoslaviju.
U početnoj fazi agresije udari po objektima na zemlji vršeni su u grupama do 20, a u daljem toku i do 60 aviona. Grupe za udar bile su mešovitog sastava, formirane su iznad teritorije susednih država na pravcima napada i uz prethodno punjenje goriva otpočinjale napad.
Njihova dejstva obezbeđivala je lovačka avijacija iz prostora susednih zemalja i specijalne grupe za udar po radarskim i raketnim sistemima, koje su na zadatak neutralisanja – uništenja snaga PVO polazile od 10 do 15 minuta pre udarne grupe, a naš prostor napuštale tek kada cela udarna grupa izađe iz njega.
Bombarderska avijacija (strategijski bombarderi B-1B, B-2 i B-52) dejstva su izvodili po posebnom planu, najčešće u grupi do dva aviona. Poletali su sa aerodroma u Americi (B-2) i Velikoj Britaniji (B-52 i B-1B) i sa zapadnih i severnih pravaca vršili dejstvo krstarećim raketama po celoj teritoriji SRJ. Bombarder B-52 vršio je i bombardovanje površinskih objekata metodom „tepih bombardovanje“, pri čemu je jedan avion izbacivao od 40 do 50 balističkih bombi. Udari krstarećih raketa prethodili su udarima avijacije, u cilju „otvaranja prolaza“ udarnim grupama. Njihov let se izvodio do 500 metara iznad terena, na pravcima nalete udarnih grupa, duž dolina većih reka (Dunav, Sava, Morava, Drina). Njihovi objekti dejstava uglavnom su bili raketne i radarske jedinice i tačkasti objekti velike otpornosti
u naseljenim mestima. U modelu agresije značajnu ulogu imale su bespilotne letelice (posebno na prostoru KiM) i sateliti namenjeni za vojne potrebe.
Komandovanje vazduhoplovnim snagama NATO angažovanim u agresiji vršio je američki general Majkl Šort (Lt. Gen. Michael C. Short) iz operativnog centra u Vićenci. Komandovanje avijacijom na zadatku vršeno je iz vazdušnog prostora (po pravcima angažovanja) sa letećih komandnih mesta (aviona): E-3 Sentry, EC-130 i E-8 Joint STARS, koji su bili u stalnom radu.
Prvi udar na SR Jugoslaviju 24. marta 1999. godine izvršen je u dva talasa od 19:41 časova 24. marta do 03:00 časova 25. marta. Bio je to sinhronizovani napad krstarećih raketa i avijacije istovremeno.
Sa oko 200 aviona i 50 krstarećih raketa napadnut je 51 objekat, na celoj teritoriji zemlje, od kojih je 34 bilo u strukturi strategijske grupacije RV i PVO. Interesantno je da su te prve noći napadnuti i civilni objekti,među kojima i društveno preduzeće „Beogradska pekarska industrija“ u Rakovici.
Tok udara Alijanse odvijao se po uspostavljenom modelu u prvom udaru, sa skoro potpuno istim načinom upotrebe, ali sa stalnim povećanjem angažovanih snaga i proširenjem liste objekata za dejstvo, pri čemu se kako je vreme odmicalo težište napada prenosilo na civile, civilne objekte i objekte infrastrukture, od kojih najveći broj nije imao veze sa ratom i nije bio u funkciji naše odbrane.
Sredinom aprila, kada je došlo do ozbiljne krize u dinamici izvođenja operacije general Vesli Kejn Klark (Wesley Kanne Clark) dobija odobrenje da sam bira objekte za dejstvo, odobreno mu je zahtevano povećanje broja angažovanih aviona, upotreba najsavremenijih oružja i znatno su pojačana propagandno-psihološka dejstva protiv Vojske i naroda SRJ. Od 18. aprila, po ličnim izjavama generala Klarka, otpočeo je totalni rat protiv SRJ u kojem on traži: „Sistematski i progresivno napadati, degradirati, opustošiti i konačno uništiti srpsku vojsku“. U borbena dejstva uvedena je i avijacija Italije i palubna avijacija sa američkog nosača USS Theodore Roosevelt CVN-71. General Klark je u drugoj polovini aprila raspolagao sa 800 aviona za napad na Jugoslaviju, ali i pored toga nije bio siguran u krajnji ishod zbog čega upozorava: „Trebaće nam mnogo više aviona u vazduhu i još nekoliko sedmica da bi vazdušna kampanja imala izgled na uspeh. Pa čak ni onda nema garancija“.
Krajem aprila NATO je izvršio analizu prethodnih dejstava i zaključio da nisu postignuti postavljeni ciljevi, a kao razlog za takav zaključak navedeno je:
1) bombardovanje SRJ, umesto da razbije jedinstvo naroda dovelo je do njegovog ujedinjenja, a VJ odlično se prilagodila uslovima dejstva;
2) političko rukovodstvo SRJ preuzima inicijativu u rešavanju krize;
3) oslobađanje američkih vojnika je uverilo svetsku javnost da je SRJ opredeljena za mir;
4) mobilizacija i obuka terorista sa KiM u Albaniji ne daje očekivane rezultate.
U ovakvoj situaciji planeri NATO ponovo su bili prinuđeni da koriguju početni plan. Dalje su ojačavane angažovane snage i do kraja maja dostigle su brojku od 1040 aviona. Znatno je povećan broj letova borbene avijacije. U maju je borbena avijacija izvršila 9393 leta ili 71% od ukupno izvršenih. Znatno je povećano angažovanje bespilotnih letelica (od 10 do 15 dnevno). Od 10. maja prestaju dejstva po snagama i objektima na teritoriji Crne Gore, a znatno je proširena lista objekata na teritoriji Srbije naročito u širim rejonima Beograda, Novog Sada i centralnom delu. Napadnuti su i razoreni zgrada RTV Srbije, poslovnog centra „Ušće“, TV tornja na Avali, bolnice „Dragiša Mišović“, toplane na Novom Beogradu, rezidencije u Užičkoj 15, kompleksa zgrada GŠ VJ i SMO u Kneza Miloša, Komande RV i PVO u Zemunu, rafinerije nafte Pančevo i Novi Sad, mostovi na Dunavu, termoelektrana Veliki Crljeni, Obrenovac, Kostolac, elektrorazvodnih postrojenja, objekata vodoprivrede i drugih.
© U.S. Air Force photo by Tech. Sgt. Zade VadnaisDnevno je u zemlju ulazilo prosečno 250 aviona, a bilo je i dana kada je ulazilo i do 500 (26. maja 535, 27. maja 458, 28. maja 500) aviona. Intenzivirana je i upotreba krstarećih raketa, a u taktici dejstava po snagama i objektima na prostoru Kosmeta uvedene su nove metode i sredstva:
1) avijacija počinje dejstvo sa visine ispod 5000 metara, sve više koristeći municiju sa osiromašenim uranijumom;
2) avioni B-52 izvode „tepih bombardovanje“ sa velikih visina po položajima VJ (slučaj na Košarama);
3) noćna dejstava po položajima VJ počinje da izvodi avion AC-130H Spectre;
4) udarne grupe avijacije za dejstvo po snagama VJ dobijaju odobrenje za dejstvo po otkrivenim snagama odmah po otkrivanju bez prethodne provere o čemu i o kome se radi. Ovakav odnos, kojim su ignorisane odredbe ratnog prava u smislu provere verodostojnosti objekta dejstava, izazvao je više dejstava po kolonama i koncetracijama civila.
Pentagon se nije slagao sa strategijom NATO, a posebno ne sa koncepcijom izvođenja operacije „Saveznička snaga“, koju je zastupao general Klark. Bio je nezadovoljan rezultatima koje je agresija na SRJ postigla i smatrao je da bombardovanje što pre treba okončati, suprotno generalu Klarku koji je imao stanovište da se ono mora intenzivirati.
Američka nacionalna komanda je bila vrlo kritična prema greškama koje je general Klark činio, potencirajući kao najveću „grešku“ bombardovanje Kineske ambasade. Neslaganja i kritike na račun generala, doveli su do toga da su svih 19 članica NATO, sredinom maja, zatražile da se izbor ciljeva (objekata za dejstvo), ponovo vrati na političke institucije NATO i zemalja članica.
Oružana agresija na SR Jugoslaviju, koja je otpočela 24. marta 1999. godine u 19:41 časova, završena je 10. juna 1999. godine u 16:00 časova. Trajala je 78 dana, umesto dva do tri kako je početnim planom NATO planirano. Iste večeri je Savet bezbednosti OUN usvojio rezoluciju 1244 o Kosovu i Metohiji. Prethodnog dana (9. juna) u Kumanovu je potpisan Vojnotehnički sporazum između predstavnika SR Jugoslavije i zvaničnika NATO, koji su nastupili u ime organizacije UN. Povodom završetka agresije NATO na SRJ, u širem obraćanju javnosti, predsednik SAD Klinton je istakao, da je „19 zemalja NATO sa preko 700 miliona stanovnika radilo zajedno na jednoj operaciji, što je prvi put u istoriji“. Obratio se i Srbima rečima: „Sve dok vašom nacijom vlada osumnjičeni ratni zločinac, mi nećemo pružiti nikakvu podršku za rekonstrukciju“.
Za 78 dana agresije, registrovano je da je avijacija NATO ukupno izvršila 26095 letova. Borbena avijacija je izvršila 18168 (69,60%), a pomoćna 7927 (30,40%) letova. Prosečni dnevni nalet bio je 334 leta: borbene avijacije 232, a pomoćne 101 let. Od izvršenih 18168 letova borbene avijacije, američka avijacija je izvršila 12854 (70,75%), a avijacija ostalih 12 zemalja izvršila je 5314 (29,25%) letova. Procena je, da je avijacija za dejstvo, po objektima na zemlji sprovela 14191 let, pri čemu je izvršeno oko 2300 napada i 8200 vatrenih dejstava.
Izvršeno je i oko 600 vatrenih dejstava krstarećim raketama. NATO je na teritoriju SRJ lansirao oko 415000 projektila različite vrste, mase i ubojne moći.Lansirano je oko 350000 kasetnih bombi – podprojektila „bombica“; oko 50000 komada (granata) municije sa osiromašenim uranijumom i oko 15000 „velikih projektila“ (nevođene i vođene bombe i raketa), ukupne mase oko 22000 tona. Od ukupnog broja 15000 „velikih projektila“, oko 30% pripadalo je univerzalnom oružju za direktne napade (JDAM). Po snagama i objektima Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane registrovano je 512 napada na 171 lokaciji. U 512 napada, izvršeno je 2266 vatrenih dejstava, što je 25,8% izvršenih vatrenih dejstava na teritoriji Savezne Republike Jugoslavije.
Ogromna razaranja, pogibija civilnog stanovništva i potpuno zaustavljanje privredne aktivnosti i ekonomskih tokova opšta je posledica brutalne agresije. NATO oružja su po, uslovno rečeno, civilnom sektoru izvršila 3381 (39%) vatreno dejstvo. Usmrtila su oko 500 a teže ranila oko 900 civila. Takođe poginuo je 271 pripadnik odbrane (249 vojske i 24 MUP Srbije), pa se otvara pitanje da li su civili bili 11 „kolateralna šteta“ kako su tvrdili zvaničnici NATO . Više nego užasavajuća je činjenica da je poginulo osamdeset osmoro dece. U rušilačkom pohodu uništeno je: 87 objekata infrastrukture (38 mostova), 7 velikih industrijskih i 58 privrednih objekata, 11 objekata energetskih postrojenja, 28 radio i TV repetitora i predajnika, oštećeno je 470 km puteva i 595 km pruga. Veća ili manja oštećenja učinjena su na 907 objekata infrastrukture. Uništeno je ili oštećeno oko 25000 stambenih objekata. Velika razaranja i uništenja učinjena su i na objektima VJ.
Samo u RV i PVO napadnuto je 958 (68%) objekata od kojih je 577 uništeno, a 431 teže ili lakše oštećeno. Ukupna materijalna šteta Vojske procenjena je na 7,7 milijardi američkih dolara, a zemlje u celini na oko 100 milijardi dolara, po kursu od 30. juna 1999. godine. Procena štete na Kosmetu nije izvršena.
U nastavku: Aktivnosti RV i PVO SRJ tokom agresije
Za uzradu teksta korišćena je sledeća literatura:
Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, Vazduhoplovne snage bivših republika SFRJ 1992-2015.
Bojan B. Dimitrijević, Jovica Draganić, Vazdušni rat nad Srbijom 1999, Medija centar Odbrana, drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd, 2013.
Pečat broj od 24. marta 2010, Uglješa Mrdić, Spasoje Smiljanić – Kako smo se branili od NATO agresije.
Saša Oluić, Goran Antić, Bojan Dimitrijević, 204. lovački avijacijski puk, drugo dopunjeno izdanje, Medija centar Odbrana, Beograd, 2011,
Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, Zoran Vukosavljević, Nebeski štit sa zemlje, samohodni raketni sistem 2K12 Kub-M/Kvadrat, Ruma, 2020.