BORBENI AVIONI HRVATSKE OD ARHAIČNOG DVOKRILCA AN-2 DO SAVREMENOG AVIONA RAFALE, DEO II

Piše: Danko Borojević

Jedan MiG-21R i jedan pilot 352. iae RV i PVO JNA 25. oktobra 1991. godine postali su udarna vest: Rudolf Perešin odlučio se za prebeg avionom broj 26112 sa zadatkom obezbeđenja izvlačenja JNA iz Vrhnike u luku Koper. U niskom letu pojavio se u Austriji i sleteo na aerodrom u Klagenfurtu na iznenađenje austrijskog sistema PVO, koji je od početka sukoba u SFRJ bio u visokoj borbenoj gotovosti. Pilot prelazi u HV, a avion kasnije završava kao eksponat u Vojnom muzeju u Beču.

Svoj prvi borbeni avion nakon osamostaljenja od SFRJ, Hrvatska dobija 4. februara 1992. godine, prebegom pilota JNA Danijela Borovića sa avionom MiG-21bis-SAU (L-17) ev. br. 17133 iz vazduhoplovne baze Željava kod Bihaća na aerodrom Pula.

Prelet je izvršen predveče toga dana po mraku. Avion je dobio hrvatski evidencijski broj 101 i uvršten je u prvu eskadrilu borbenih vazduhoplova.
Prvi MiG-21bis RV Hrvatske oboren je od strane PVO VRS 24. juna 1992. godine iznad Posavine, a u njemu gine pilot Anton Radoš.

Sledeća dva aviona MiG-21 RV Hrvatske dobija 15. maja 1992. godine, takođe preletom pilota JNA hrvatske nacionalnosti i to sa aerodroma Ponikve. Taj dan formacija od osam aviona MiG-21 (četiri para) je uvežbavala program za Dan RV i PVO. Prvi je poleteo pilot Ivica Ivandić u avionu MiG-21bis-SAU 17167 koji se odvojio od svog para i odleteo na aerodrom Resnik kod Splita.

Nakon njega pilot Ivan Selak avionom MiG-21bis-Lazur 17235 vrši preletanje na aerodrom Pleso kod Zagreba. Selakov avion u RV Hrvatske dobija evidencijski broj 102 i naziv „Osvetnik Dubrovnika“, a otpisan je 2004. godine. Avion kojim je preleteo Ivandić postaje 103 „Osvetnik Vukovara“, a oboren je 14. septembra 1993. godine kod Vrginmosta kada gine pilot Miroslav Peris.

UPOTREBA PRVIH HRVATSKIH MIG-21 PROTIV VRS MAJ-JUNI 1992. GODINE

Odmah po pristizanju aviona MiG-21 na kojima su prebegli piloti hrvatske nacionalnosti iz JNA, avioni su pripremljeni za upotrebu u borbenim dejstvima na prostoru Posavine i delu Dubrovačko-hercegovačkog ratišta.

Naime, do 19. maja 1992. godine delovi JNA povukli su se iz BiH i iz okoline Dubrovnika, tako da se Hrvatska vojska (HV) našla u sukobu sa jedinicama Vojske Republike Srpske (VRS) u Posavini i Hercegovini.

Već krajem maja i početkom juna 1992. godine na Dubrovačko-hercegovačkom ratištu u delu prema Trebinju dejstvovala su dva aviona MiG-21bis iz sastava RV Hrvatske, po položajima Vojske Republike Srpske (VRS).

Iznad sela Kalenderovci kod Dervente od strane PVO VRS 24. juna 1992. godine oboren je MiG-21bis ev. br. 101 iz sastava RV Hrvatske, dok je pilot Anton Radoš poginuo. Ubrzo po gubitku ovog aviona, RV Hrvatske smanjilo je borbenu upotrebu svojih aviona iznad BiH.

NABAVKA AVIONA MIG-21 IZ UKRAJINE

Krajem avgusta 1993. i početkom 1994. godine Hrvatska i pored embarga na isporuke naoružanja uspeva da preko Ukrajine iz različitih bivših srednjoazijskih sovjetskih republika, nabavi 40 aviona MiG-21 proizvedenih između 1972. i 1980. godine.

Avioni su do riječkog aerodroma na ostrvu Krk dovezeni transportnim avionima, nakon čega su odvezeni u Vazduhoplovnotehnički zavod Zmaj u Velikoj Gorici gde su sklopljeni.
U naoružanje je ušlo 23 jednoseda MiG-21bis (ev. brojevi 104-126), četiri dvoseda MiG-21UM (ev. brojevi 160, 161, 162 i 163) a ostalih 13 aviona je kanibalizovano za rezervne delove.

Avioni koji su bili u naoružanju RV i PVO Hrvatske (Hrvatsko Ratno zrakoplovstvo i protuzračna obrana – HRZ i PZO) bili su raspoređeni u dve eskadrile lovačkih vazduhoplova – ELV (eskadrila lovačkih zrakoplova – ELZ) i to:

21. ELV (21. ELZ) aerodrom Pleso, Zagreb:

101 – nabavljen prebegom Danijela Borovića. Oboren 24. juna 1992. godine u selu Kalenderovci kod Dervente pri čemu je poginuo pilot Anton Radoš;
102 – nabavljen prebegom Ivana Selaka, postao „Osvetnik Dubrovnika“. Brisan iz evidencije 2004. godine, nalazi se u parku na aerodromu Pleso;
103 – nabavljen prebegom Ivice Ivandića, postao „Osvetnik Vukovara“. Oboren 14. septembra 1993. godine pri čemu je poginuo pilot Miroslav Peris;
104 – kupljen u Ukrajini. Pao 21. aprila 1995. godine na vežbi kod Gašinaca (zapeo za drvo), poginuo pilot Zlatko Mejaški;
105 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
106 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
107 – kupljen u Ukrajini. Izložen kao eksponat u Muzeju Domovinskog rata u Vukovaru;
108 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Pao prilikom vežbe 23. septembra 2010. godine kod Slunja. Pilot se spasao katapultiranjem;
109 – kupljen u Ukrajini. Pao 14. avgusta 1996. godine prilikom redovnog leta kraj Velike Gorice pri čemu je poginuo pilot Ivan Bosnar;
113 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
116 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Poslan na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine;
119- kupljen u Ukrajini. Oboren 2. maja 1995. godine kod Gradiške u Republici Srpskoj. Pilot Rudolf Perešin nije preživeo;
121 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Pao 5. avgusta 2014. godine kod Velike Gorice, pilot Slavko Hrženjak spasao se katapultiranjem;
122 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Otpisan 2014. godine;
123 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
24 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
125 – kupljen u Ukrajini. Eksponat u Gornjoj Stubici kraj biste pilota Rudolfa Perešina;
126 – kupljen u Ukrajini. Eksponat u Vojnom kompleksu Turanj – Karlovac;
131 – dokupljen u Ukrajini 2014. godine;
132 – dokupljen u Ukrajini 2014. godine;
133 – dokupljen u Ukrajini 2014. godine;
134 – dokupljen u Ukrajini 2014. godine;
135 – dokupljen u Ukrajini 2014. godine.

22. ELV (22. ELZ) aerodrom Pula:
110 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Otpisan 2013. godine;
111 – kupljen u Ukrajini. Status nepoznat;
112 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
114 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
115 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Otpisan 2013. godine;
117 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Poslat na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine;
118 – kupljen u Ukrajini. Poslat na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine;
120 – kupljen u Ukrajini; modernizovan u Rumuniji 2003. godine. Pao prilikom vežbe 23. septembra 2010. godine kod Slunja. Pilot se spasao katapultiranjem.

Dvosedi:
195 – MiG-21U, ostao iza JNA u Zemuniku. Izložen u Zemuniku;
160 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
161 – kupljen u Ukrajini. Eksponat na ulazu na aerodrom Pleso;
162 – kupljen u Ukrajini. Nalazi se u parku na aerodromu Pleso;
163 – kupljen u Ukrajini. Nije više u upotrebi, parkiran na aerodromu Pleso;
164 – kupljen u Poljskoj, modernizovan u Rumuniji. Poslat na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine;
165 – kupljen u Poljskoj; modernizovan u Rumuniji. Posebno obojen u Hrvatske nacionalne boje te dobio nadimak „kockica“. Poslat na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine;
166 – kupljen u Poljskoj; modernizovan u Rumuniji. Poslat na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine;
167 – kupljen u Poljskoj, modernizovan u Rumuniji. Poslat na modernizaciju u Ukrajinu 2014. godine.

Prema hrvatskom listu Nacional, dokumentacija koja pokriva nabavku od 1993. do 1997. godine otkriva i jednu od najviše čuvanih tajni „Domovinskog rata“. Preko pojedinih računa pod stavkama trening i instruktaža ljudi isplaćeno je nekoliko miliona dolara. Opis računa otkriva da se njime plaćao trening pilota, inženjera i ostalog osoblja za upravljanje i održavanje aviona MiG-21 i helikoptera Mi-24. U jednom delu to se zaista i odnosilo na tu svrhu, ali prava istina malo je drugačija.

Takođe, Prema Nacionalu dostupnim dokumentima pojavljuje se podatak da je Hrvatska plaćala cenu od 6,5 do 7 miliona dolara po MiG-u 21 (?).

Od kraja avgusta 1993. godine otpočinje nabavka aviona MiG-21 za potrebe RV Hrvatske u Ukrajini. Novopristigli avioni biće raspoređeni u dve eskadrile lovačkih vazduhoplova – 21.ELV i 22. ELV.
Prva dva aviona MiG-21 kupljena su 27. avgusta 1993. godine po ceni od 700000 dolara po avionu. To je bio račun broj tri u transportu pod šifrom „Pero“ sa urudžbenim brojem 512-01-93-3167. Nalog je potpisao tadašnji ministar odbrane Gojko Šušak a novac, od 2,42 miliona dolara, Zagorec je u gotovini predao trgovcu oružjem. Isto se ponovilo i nekoliko dana kasnije. Već 2. septembra 1993. godine plaćena su još dva aviona s mnogo dodatne opreme.

BORBENA PRIMENA HRVATSKIH MIG-21

Avioni MiG-21 u RV Hrvatske borbeno su prvo delovali protiv VRS od Hercegovine, do Posavine 1992. godine.

Iznad Vrginmosta (tadašnja RSK) 14. septembra 1993. godine, PVO Srpske Vojske Krajine (SVK) raketnim sistemom Kub obara avion hrvatskog vazduhoplovstva MiG-21bis ev. br. 103, u kojem gine pilot Miroslav Peris.
Špekulacije u medijima o nabavci aviona, potvrđene su u izveštajima UNPROFOR, o aktivnostima hrvatskog vazduhoplovstva septembra 1993. godine u napadu na Republiku Srpsku Krajinu koji govori o istovremenom napadu četiri lovca MiG-21. Hrvatska vlada je na Konferenciji o Evropskoj bezbednosti i saradnji – KEBS, novembra 1993. godine priznala da poseduje šest aviona tog tipa, ali je tvrdila da su sklopljeni od delova zaostalih u remontnom zavodu „Zmaj“ nakon povlačenja JNA.

Tokom 1994. godine izvedene su dve intervidovske vežbe HV, u kojima su angažovani novonabavljeni vazduhoplovi.

Prva vežba pod nazivom „Bandira 94“ održana je jula meseca na ostrvu Viru pored Zadra.

https://tvfront.rs/borbeni-avioni-hrvatske-od-arhaicnog-dvokrilca-an-2-do-savremenog-aviona-rafale-deo-i

Druga još veća vežba pod nazivom „Posejdon 94“ održana je 12. oktobra, na poligonu Grabeščak na Dugom otoku i na Maloj Tramerki kraj Molata u zadarskom akvatorijumu. Vežba je bila ispit za RV Hrvatske, za ono što će usledeti maja i avgusta 1995. godine. U toj vežbi avioni MiG-21 koristili su NRZ S-24B kalibra 240 mm, S-5K kalibra 57 mm, zapaljive bombe ZAB-500 i probojne bombe BeTAB-500, a korišćeni su i avionski topovi GŠ-23L kalibra 23 mm.

Oko 13 avioni MiG-21 angažovani su u operaciji Bljesak maja 1995. godine. U operaciji „Bljesak“ hrvatski avioni i helikopteri od 1. do 4. maja 1995. godine izvršili su 71 poletanje. Tokom borbenog dejstva, jedan avion MiG-21bis je oboren, dok su jedan MiG-21bis i dva helikoptera Mi-24V oštećeni.

Hrvatska je u operaciji „Ljeto 95“ 25-30. jula 1995. godine, angažovala devet aviona i helikoptera. Trećeg dana operacije, sa aerodroma u Splitu poletela su dva aviona MiG-21Bis iz sastava 21. eskadrile lovačkih aviona (21. eskadrila lovačkih zrakoplova). Avioni su delovali po položajima VRS severno od Glamoča.

Dodatno, još su dva aviona MiG-21Bis bila spremna za borbeno osiguranje helikoptera Mi-24V koji su takođe upotrebljeni u operaciji, kao i za potrebe presretanja protivničkih aviona u slučaju njihove pojave.

Prva vojna parada HV održana je 30. maja 1995. godine na Jarunu. Na toj paradi učestvovalo je 12 aviona MiG-21. Po okončanju vojne parade, otpočinju pripreme HV i njenog vazduhoplovstva za operaciju „Oluja“ (Vojno-redarstvena operacija Oluja – VRO Oluja).

Prema hrvatskim dokumentima, osnovni zadaci RV Hrvatske tokom operacije „Oluja“ bili su: vazduhoplovna podrška jedinicama KoV, izviđanje iz vazdušnog prostora, prevoženje vazdušnim putem – radi manevra kopnenih snaga i evakuacije ranjenih.

Za izvršenje postavljenih zadataka vazduhoplovstvo je raspolagalo sa 17 borbenih aviona MiG-21bis (od ukupno 21).

Tokom operacije „Oluja“, hrvatsko vazduhoplovstvo za lovačka dejstva odredilo je dva para lovaca MiG-21bis, koji su bili u dežurstvu na aerodromima Pleso i Divulje.

U nekoliko navrata hrvatski lovci MiG-21bis poletali su radi presretanja na osnovu informacija elektronskog izviđanja i vazdušnog osmatranja i javljanja, ali nisu pronašli protivničke avione, jer su ovi leteli isuviše nisko.

RV i PVO HV provelo je operaciju bez gubitaka u tehnici i ljudstvu. Oštećeno je 11 aviona MiG-21 od kojih jedan teže i taj je na duže vreme izbačen iz upotrebe. Ostala oštećenja bila su lakša i avioni su brzo vraćani u upotrebu. Na zadacima vatrene podrške jedinicama KoV angažovano je 12 aviona MiG-21, ostvareno je 67 poletanja i utrošeno 36 tona vazduhoplovnih ubojnih sredstava. Na zadacima planirane vazduhoplovne podrške angažovano je 12 aviona MiG-21 koji su imali isto toliko poletanja i utrošili 8,6 tona ubojnih sredstava. Na zadacima vazduhoplovne podrške po pozivu je upotrebljeno 15 aviona MiG-21, koji su imali 55 poletanja i utrošili su 27,4 tone ubojnih sredstava. Na zadacima izviđanja vazdušnog prostora u sedam letova angažovan je jedan helikopter Mi-24, dva aviona MiG-21 i jedan avion An-2. Na PVO teritorije angažovana su četiri lovačka aviona MiG-21 koji su ostvarili 50 poletanja.

Od 11. avgusta 1995. godine ispravnih i borbeno upotrebljivih bilo je 18 aviona MiG-21, koji neće biti upotrebljeni u završnim borbama u BiH 1995. godine (septembar-oktobar) protiv VRS.

MIRNODOBSKI RAZVOJ

Prva mirnodopska žrtva u RV Hrvatske bio je pilot Ivan Bosnar. Naime, njegov MiG-21 ev. br. 109 pao je 14. avgusta 1996. godine prilikom redovnog leta kraj Velike Gorice pri čemu je pilot poginuo.

Podatak o isporuci 40 aviona MiG-21 RV Hrvatske je u koliziji sa stvarnim brojem tih aviona koji su bili u upotrebi (27 aviona). Razlika u broju navedenih aviona i stvarnog broja aviona u upotrebi, bila je u stvari brojka od 13 fiktivnih aviona koji su naplaćeni kao da su isporučeni Hrvatskoj. Međutim, Hrvatskoj nikada nije isporučeno 40 aviona MiG-21 već 27 aviona, a pare za njih, završile su na privatnim računima onih koji su tokom ratnih godina isporučivali Hrvatskoj naoružanje. Slična priča je i sa helikopterima Mi-24.

Tokom 1996. godine u upotrebi u RV Hrvatske bilo je: 20 aviona MiG-21bis, četiri aviona MiG-21UM.

Druga po redu vojna parada HV održana je 30. maja 1997. godine na Jarunu, i nazvana je „Pobjednički bedem“. Na toj paradi učestvovali su avioni MiG-21, helikopteri Mi-8 i Mi-24.

U posleratnim godinama, RV i PVO prolazi kroz mnogobrojne transformacije, modernizacije kao i nabavke opreme.

Tokom 2002/2003. godine u Poljskoj su nabavljena četiri dvoseda MiG-21UM koji su poneli brojeve od 164 do 167. Novopridošli dvosedi su zajedno sa jednosedima 108, 110, 115, 116, 117, 120, 121 i 122 upućeni na remont u Rumuniju.

Ugovor od 8,2 miliona dolara sa rumunskom kompanijom Aerostar obuhvatao je remont tih 12 aviona kao i ugradnju zapadnih sistema za komunikaciju, identifkaciju i navigaciju. Nakon remonta avioni su označeni kao MiG-21bis-D i MiG-21UMD (D – dorađeni). Piloti ali i tehnička služba RV Hrvatske nisu bili zadovoljni remontom i često su prijavljivani tehnički nedostaci otkriveni na avionima. Preostali hrvatski avioni su ili otpisani ili rashodovani, a pojedini su kanibalizovani za delove.

Od jula 2004. do avgusta 2014. godine RV i PVO je imao nekoliko incidenata u kojima su učestvovale vojne letelice. U tim incidentima izgubljena su dva helikoptera Mi-8 i tri aviona MiG-21.

UKRAJINSKI REMONT MIG-21

Početkom 2013. godine RV Hrvatske raspolagalo je sa 10 aviona MiG-21, 6 jednoseda i 4 dvoseda. Nalet pilota u proteklih nekoliko godina iznosio je svega 30-50 sati. Ruska delegacija iz firme RSK MiG je krajem 2010. godine pregledala hrvatske avione i utvrdila da je većina u dosta lošem stanju. Zbog svega toga 2013. godine u resursu je bilo samo još pet jednoseda, a početkom jula iste godine broj je bio spao na svega četiri. Zbog toga se užurbano pristupilo rešavanju ovog gorućeg problema hrvatskog RV. Zbog problema sa finansijama, odlučeno je da se prolongira nabavka novog borbenog aviona, i da se izvrši remont aviona MiG-21.

U drugoj polovini 2013. godine Hrvatsko ministarstvo odbrane odlučilo je da deo flote lovačkih aviona MiG-21 pošalje na remont u ukrajinski remonti zavod Odessa aircraft plant. Na tenderu je učestvovala i rumunska kompanija Aerostar, ali je odabrana ukrajinska firma jer je dala jeftiniju ponudu od 13,9 miliona evra, dok je rumunska ponuda iznosila 18,6 miliona evra. Na remont u Ukrajinu su upućeni jednosedi 116, 117 i 118, te dvosedi 164, 165, 166 i 167. U Ukrajini je kupljeno dodatnih pet aviona MiG-21bis koji su poneli brojeve 131, 132, 133, 134 i 135.

Međutim, došlo je do kašnjenja u remontu od osam meseci, što je dovelo do zategnutih odnosa na relaciji Zagreb-Kijev. Prvi avion MiG-21bis koji je bio na remontu u ukrajinskom Zavodu u Odesi, stigao je na zagrebački aerodrom Pleso 13. aprila 2014. godine, i to tako što je preko mađarske granice u Hrvatsku ušao utovaren na dva kamiona. U utorak, 15. aprila u Zagreb je stigao ukrajinski tim od 11 inženjera i tehničara koji su sa hrvatskim kolegama ponovo sastavili avion i pripremili za završna testiranja.

Do 20. decembra 2014. godine sa remonta u Hrvatsku vraćeni su svi avioni MiG-21, ukupno 12 aviona (8 jednoseda i 4 dvoseda).

Nastaviće se

Za uzradu teksta korišćena je sledeća literatura:

Danko Borojević, Dragi Ivić, Orlovi sa Vrbasa, istorija vojnog vazduhoplovstva na teritoriji Republike Srpske, D.O.O „Štampa“, Ruma, 2014,

Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, Vazduhoplovne snage bivših republika SFRJ 1992-2015.

Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, MiG-21, legenda Hladnog rata, D.O.O „Štampa“, Ruma, 2015.

Bojan B. Dimitrijević, Vazdušni rat nad Republikom Srpskom i Republikom Srpskom Krajinom, Društvo istoričara Srbije, Beograd, 2017.