OPERACIJA BLJESAK: “VAZDUHOPLOVNA DEJSTVA”

Piše: Danko Borojević

Hrvatske snage 1. maja 1995. godine započinju operaciju „Bljesak“ – napad na srpsku enklavu Zapadna Slavonija. Operacija započinje u 05:21 časova iznenadnim napadom hrvatskih snaga.

Za samu operaciju bilo je spremno 13 borbenih aviona MiG-21bis iz sastava RV Hrvatske lociranih na aerodromu Pleso, te određen broj helikoptera Mi-8MTV i Mi-24V. Uprkos činjenici da je sama operacija počela u ranim časovima 1. maja 1995. godine, RV Hrvatske, tačnije borbeni avioni MiG-21bis svoje učešće uzeli su tek u kasnim poslepodnevnim časovima.

PRVI DAN DEJSTVA

Udari hrvatskog vazduhoplovstva striktno su izvršeni na ciljeve u Zapadnoj Slavoniji, dakle ne u Republici Srpskoj, ali su avioni vršili okretanje nad gradom Gradiška (bivša Bosanska Gradiška), samim tim povređujući vazdušni prostor Republike Srpske.

U prvom udaru koji je izvršen po komandi 18. korpusa SVK, koja je bila smeštena u zgradi bivšeg kazneno-popravnog doma (KP doma) u Staroj Gradiškoj, hrvatski avioni su došli iz dubine Republike Srpske, tačnije iz pravca sela Laminci. Prvi udar u 17:15 časova izvršila je para naoružana sa osam bombi OFAB-250 (svaki avion po četiri bombe). Bačene su četiri bombe na komandu korpusa, a četiri bombe je drugi avion vratio jer pilot nije uključio potrebni prekidač (ne zna se da li je vođa ili pratilac).

Drugi udar dogodio se u 18:00 časova, a izvela ga je para naoružana sa šest nevođenih raketa (NRZ) S-24B (4 h S-24B i 2 h S-24B) na položaje SVK kod sela Bogićevci. Posle 40 minuta izveden je i treći udar po ciljevima u Bogićevcima, ovaj put sa osam bombi OFAB-250. Nema podataka o efektima ovih napada, niti o žrtvama istih. Prva para je pogodila kulu u KP domu, ispod koje se nalazio magacin sa opremom i materijalno-tehničkim sredstvima (MTS) 18. Korpusa SVK.

Napadačima se moglo suprotstaviti cevnim sistemima protivvazdušne odbrane (PVO) kojima je raspolagao 18. korpus SVK i to: 4-6 BOV-3 kalibra 20/3 mm, od kojih su neki 1. maja dejstvovali sa kanala Strug, nešto protivavionskih topova 20/3mm M-55 čiji tačan broj nije utvrđen i eventualno jedna Strela-1M za koju svedoci nemaju tačnu informaciju.

U magacinu 18. korpusa SVK bilo je 30 sistema Strela-2M, ali sa svega osam obučenih ljudi, koji su prošli obuku u Kninu, a bili su angažovani kao magacioneri u Korpusu.

S druge strane reke Save u Republici Srpskoj (RS) nalazio se jedan broj starih protivavionskih topova (PAT), po navodima svedoka osam PAT američke proizvodnje M-1 40 mm, i nekoliko PAT sovjetske proizvodnje kalibra 37 mm, koji su pripadali kako 18. korpusu SVK tako i 1. gradiškoj lakoj pešadijskoj brigadi VRS. Topovi su bili razmešteni u prigradskim naseljima Brestovčina-Kozinci. Pored toga 1. gradiška laka pešadijska brigadi VRS raspolagala je i sa šest jednocevnih PAT M-75 kalibra 20 mm razmeštenih oko firme „Levita“, koji su štitili velike hladnjače u kojima se nalazio amonijak. Topovi su bili podržani sa ukupno šest sistema Strela-2M. Ova jedinica je bila pod direktnom komandom načelnika za PVO 1. gradiške lake pešadijske brigade VRS. Takođe postojao i deo lakoprenosnih sistema PVO Strela-2M (S-2M) iz sastava iste brigade, a deo je otišao sa jedinicom na ratište oko Doboja.

Južno od Gradiške, u Aleksandrovcu nalazile su se respektabilne snage PVO VRS, koje su branile aerodrom. Tu se nalazio raketni divizion PVO sa raketama zemlja-vazduh (Z-V) S-75M Volhov iz sastava 155. raketne brigade PVO VRS (155. rbr PVO VRS), koji se doduše u tom periodu remontovao odnosno vršio prelazak sa zimskog na letnji režim eksploatacije. Sam divizion je branilo više odeljenja S-2M a aerodrom, na kojem je bazirala avijacija VRS branili su i topovi Bofors 40L/70 kalibra 40 mm, uvezani sa radarima tipa Žirafa. Takođe, u Klašnicama se nalazio divizion Volhova. Oko same Banja Luke, još je baziralo više jedinica iz sastava 155. rbr PVO VRS, od kojih je najznačajnija bila 1. srednja samohodna raketna baterija (1. ssrb) PVO naoružana sa raketama Kub-M, na položaju Rijekavice.

Iako su bili u dometu raketnog diviziona iz Klašnica, a praćeni su odmah po uzletanju sa radarom S-600 na Kozari, na hrvatske avione nije dejstvovano prvog dana operacije „Bljesak“. Po rečima komandanta jedinice S-600, praćena je i komunikacija između pilota i njihove kontrole leta, kao i vazduhoplova međusobno.

DRUGI DAN DEJSTVA

U ranim jutarnjim časovima 2. maja 1995. godine, izvršena su dva naleta na objekat dejstva a to je bio most koji je spajao Staru Gradišku i Gradišku. Prvi par aviona MiG-21bis bio je naoružan sa osam bombi OFAB-250 (2 h 4 h OFAB-250), a napad je izvršen u 05:50 časova u lošim meteo uslovima (slaba do umerena kiša i jako slaba vidljivost).

Prva para koju su sačinjavali piloti Ivan Selak – vođa i Ivica Ivandić – pratilac (u hrvatskoj se koristi termin vingman), došla je na maloj visini, velikom brzinom ali se sirena za uzbunu oglasila. Vođa prve pare aviona zbog loše vidljivosti nije uočio most, pa je izvršio napad na rezervni cilj, a to je bilo komandno mesto 18. korpusa SVK . Činjenica je i da je prvi par aviona dejstvovao i po bolnici u Gradiškoj, na samoj obali Save, i to najverovatnije vođa u ponovljenom zaokretu.

Pratilac je bacio četiri bombe OFAB-250 na grad (ulica Jerusalimska). Na samo mesto stradavanja, čije se razmere i broj nastradalih nisu mogle utvrditi, ubrzo je stigla novinarska ekipa SRT i napravljen je istorijski snimak, koji često možemo naći pod nazivom „poslednje nedjelo Rudolfa Perešina“.

Drugi par aviona MiG-21bis bio je naoružan sa šest raketa S-24B (jedan avion 4, a drugi 2 h S-24B, najverovatnije zbog kvara na krilnim nosačima naoružanja), napad je izvršio u 06:00 časova. Vođa druge pare bio je pilot Rudolf Perešin, a njegov pratilac pilot Zdenko Radulj.

Vreme između dva naleta bilo je dovoljno da se PVO 1. gradiške lake pešadijske brigade VRS uzbuni, i dovede u kakvo-takvo stanje za izvršenje zadatka. Po rečima načelnika PVO 1. gradiške lake pešadijske brigade VRS, koji je obišao položaje PVO na vazduhoplove je dejstvovao samo jedan PAT 37 mm, dok su ostali bili prikačeni na vozila i spremni da krenu ka Banja Luci. Posade 18. korpusa SVK su postupile na svoju ruku, pravdajući to da se i oni povlače kao i svi njihovi. Prave organizacije nije bilo. Dan pre toga iz magacina 18. korpusa SVK su borcima razdeljene rakete S-2M.

Kako god da je bilo, vođa prve pare je uspeo dejstvovati po mostu i na njemu je ostao krater, tj. probijena je rupa bliže slavonskoj obali. Pratilac druge pare iz istih razloga, kao i vođa prve nije video most i takođe je izvršio napad na komandno mesto 18. korpusa SVK.

Jedan vazduhoplov je prošao kroz baraž vatre PAT 20/3 mm M-55 SVK koji je dejstvovao sa položaja pored mosta, na slavonskoj strani.

Prema izjavama pirotehničara jedna raketa je završila dva kilometra prema Banja Luci, u naselju Stočna pijaca. To je bila druga raketa ispaljena iz aviona pilota Perešina. Njegov avion je prošao između dve vatre, baraža topova i raketa S-2M. Šta je tačno pogodilo avion, ne može se utvrditi. Prema jednim izvorima avion je pogođen PAT, pri čemu je pogodak bio pod krilo i da je avion odmah planuo. Ono što je najbliže istini jeste da je avion pogođen raketom S-2M ispaljenom sa nasipa na nekih 500-1000 metara od mosta nizvodno. Taj podatak se uklapa u trajektorij kretanja aviona ev. br. 119, prikazan na slici karte sa uviđaja gde on pada u šumu Prašnik preko Save. Kao mesto ispaljenja raketa S-2M navode se još zgrada u naselju Senjak i hotel u Gradišci, koji se nalazi na samoj obali Save. Raketa je došla s leve strane pod oštrim uglom, promašila je izduvnu mlaznicu i aktivirala se kod izlazne ivice desnog krila. Njena eksplozija narušila je aerodinamiku desnog krila (povećala otpor na istom). Zbog povećanog otpora desno krilo je krenulo dole, a levo gore izazivajući rotaciju aviona. Perešin se katapultirao nad gradom pod uglom od 90 stepeni, poklopac kabine i kaciga su pale na nasip, dok je on udario u Savu sa polunaduvanom kupolom padobrana. Nije se micao, a zatim je potonuo. Sam avion ev. br. 119 pao je u šumu Prašnik i dugo ga nisu pronašle ni hrvatske snage (pronađen je 28. juna 1995. godine). Telo pilota posle više dana pronašli su pripadnici 1. krnjinske lake pešadijske brigade VRS, zakačeno u šipražju na obali Save pored Odžaka. Pokušali su da ga identifikuju, ali zbog toga što je telo bilo u poodmakloj fazi raspada (naduveno i izobličeno) bili su primorani da ga sahrane u okolini hotela u tom gradu, gde je ostalo do razmene. Telo je razmenjeno avgusta 1997. godine.

https://tvfront.rs/operacija-bljesak-hrvatsko-resavanje-srpskog-pitanja-u-zapadnoj-slavoniji

U operaciji „Bljesak“ hrvatski avioni i helikopteri od 1. do 4. maja 1995. godine izvršili su 71 poletanje. Tokom borbenog dejstva, jedan avion MiG-21bis je oboren, dok su jedan MiG-21bis i dva helikoptera Mi-24V oštećeni.

Po okončanju hrvatske operacije „Bljeska“ u noći 2. maja 1995. godine 1. ssrb PVO VRS je prebačena u rejon Gradiške i zauzela borbeni položaj u selu Cerovljani, ali hrvatski avioni tada više nisu nadletali teritoriju Republike Srpske.

Kraj

Za uzradu teksta korišćena je sledeća literatura:

Danko Borojević, Dragi Ivić, Orlovi sa Vrbasa, istorija vojnog vazduhoplovstva na teritoriji Republike Srpske, D.O.O „Štampa“, Ruma, 2014,

Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, Vazduhoplovne snage bivših republika SFRJ 1992-2015.

Ivan Brigovic, dr. sc. Natka Martinie Jerčić, Ivan Rados, Vojno-redarstvena operacija Bljesak, Zagreb, travanj 2015.

Danko Borojević, Dragi Ivić, Željko Ubović, MiG-21, legenda Hladnog rata, D.O.O „Štampa“, Ruma, 2015.