Dve decenije pre nego što će se SFRJ raspasti na nacionalne komade u krvavom građanskom ratu, snažno su se aktivirali procesi koji su počeli da razaraju tkivo socijalističkog društva.
Hrvatsko proljeće, Masovni pokret ili Maspok koji je svoju kulminaciju doživeo tokom 1971. godine, imao je jasnu nacionalističku i separatističku težnju. Napad na federalni sistem počeo je sa ekonomskim pitanjima, raspodele nacionalnog dohotka ostvarenog turizmom, te sume novca koju Hrvatska izdvaja u fond nerazvijenih republika.
Gotovo istovremeno na agendu dolazi nacionalno pitanje.
Na tragu deklaracije Matice hrvatske o nazivu i položaju Hrvatskog jezika iz 1967 – godine, Maspok je zahtevao priznanje hrvatskog jezika kao zvaničnog jezika u Hrvatskoj i njegovu ekskluzivnu upotrebu u školama, medijima i državnom aparatu što je praktično značilo proterivanje srpskog jezika iz Hrvatske
Zahtevi su bili i posebna nacionalna hrvatska banka, hrvatska armija i odvojeno od jugoslovenskog, predstavništvo u Ujedinjenim nacijama.
Vrlo brzo će pokret, dodatno podstican studentskim štrajkovima, izgubiti Titove simpatije, čelnici će biti tretirani kao nacionalisti, neki smenjeni sa svojih pozicija, neki i hapšeni.
Sa druge strane, Maspok je uživao nesumnjive simpatije hrvatske političke, dominantno proustaške emigracije, koja je, nakon neuspešnog otpora u prvim posleratnim godinama, čekala trenutak da ponovo snažno stupi na scenu.
Paralelno sa dešavanjima u zemlji, događali su se i novi teroristički napadi, unutar i van Jugoslavije.
Neki analitičari zbivanja bili su skloni tvrdnji da je politička destabilizacija jugoslovenskog sistema bila u direktnoj, planiranoj vezi sa radikalnim metodama terorističkih grupa.
Nekoliko meseci po gušenju pobune rukovodstva CK SK Hrvatske, dogodiće se najozbiljniji pokušaj oružane pobune, upadom grupe ekstremista u Jugoslaviju i formiranjem baze u području Srednje Bosne.
TALAS TERORISTIČKIH AKCIJA
Početak sedamdesetih godina obeležio je veliki broj terorističkih akcija širom sveta i u samoj Jugoslaviji.
Među različitim pokretima koji su nastali u hrvatskoj emigraciji, najekstremniji je bio pokret Hrvatsko revolucionarno bratstvo.
Hrvatsko revolucionarno bratstvo, osnivaju 1961. godine u Sidneju, četiri mlada emigranta: Jure Marić, rodom od Stoca, Ilija Tolić od Dervente, Geza Pašti od Osijeka i Josip Oblak od Daruvara.
Dotadašnji članovi Hrvatskog oslobodilačkog pokreta, odlučili su da osnuju tajnu organizaciju koja bi sa mladom generacijom spremnom da izvede revoluciju, odmah i svim raspoloživim sredstvima, započela odlučnu revolucionarnu borbu za ponovno stvaranje slobodne samostalne države Hrvatske.
U leto 1963. godine, diverzantska grupa HRB predvođena Ilijom Tolićem i Josipom Oblakom, ulazi u Jugoslaviju sa ciljem diverzije na na železničkoj pruzi kod Delnica, ali je vrlo brzo otkrivena, a njeni pripadnici osuđeni na dugogodišnje robije.
Služba državne bezbednosti se uspevala infiltrirati u većinu grupa iz inostranstva, pri čemu su imali i pomoć dela pripadnika hrvatske emigracije koji su sarađivali sa Službom. Tako je sprečen i pokušaj trovanja vodovoda u Beogradu i postavljanje bombi na plažama duž jadranske obale, kojima su teroristi hteli da unište turističku sezonu.
Ipak neke akcije nisu uspeli da spreče.
Najtragičniji događaj zbio se 13. jula 1968 u Beogradu, u bioskopu “20. oktobar” kada je prilikom prikazivanja filma eksplodirala je postavljena tempirana bomba.
Tom prilikom je poginuo radnik Savo Čučurević, a preko 88 ljudi je ranjeno, pri čemu je jedna od žrtava, studentkinja Magdalena Novaković, ostala bez obe noge.
Odgovornost za zločin pripisana je Miljenku Hrkaču, pripadniku HRB koji će biti osuđen i streljan , postavši tako poslednja ličnost u Jugoslaviji smaknuta iz “političkih” razloga.
Bio je to pokazatelj da se služba i pored dobre infiltracije u hrvatsku političku emigraciju suočila sa sledećim generacijskim talasom, ljudima koji su napustili Jugoslaviju u vreme liberalizacije kada je Tito u dogovoru sa Zapadnom Nemačkom dozvolio odlazak velikog broja ljudi na rad u inostranstvo.
Josip Senić stupa u Švedskoj u kontakt sa članom HRB-a Stipom Mikulićem i dogovaraju preduzimanje ozbiljnije akcije prema nekom jugoslovenskom diplomatskom predstavništvu .
Obojica će inače biti kasnije likvidirani od strane tajne policije.
7. aprila 1971.godine, u ambasadu u Stokholmu upadaju Miro Barešić i Anđelko Brajković i smrtno ranjavaju ambasadora Vladimira Rolovića.
Tim činom hrvatska emigracija skreće na sebe pažnju svetske javnosti.
26. januara 1972. godine desio se tragičan događaj, sa neidentifikovanim počiniocima do današnjeg dana.
Prilikom leta iz Stokholma ka Beogradu na teritoriji današnje Češke, srušio se avion JAT-a.
Stjuardesa Vesna Vulović, jedina je preživela eksploziju aviona na letu 367 iznad Srpske Kamenjice u Čehoslovačkoj (današnja Češka).
Jugoslovenske vlasti su sumnjale da su za ovo bili krivi hrvatski nacionalisti, ali niko nikada nije uhapšen.
Bilo je svedoka koji su tvrdili da je sumnjivi prtljag ostavio misteriozni putnik koji je izašao u Kopenhagenu, ali i sumnji da je aviom možda greškom oborila čehoslovačka PVO.
OPERACIJA ”FENIKS”
Nekoliko meseci kasnije dogodiće se teoristički upad gde nije bilo sumnje ko su organizatori, a ni inspiratori.
Gušenje maspoka i obračun sa reformistima u okviru hrvatske komunističke partije je bio inicijalni momenat za teroirste iz HRB -a da krenu sa akcijom .
Ustašku emigraciju je masovna podrška pokretu navela na mišljenje da je antijugoslovensko raspoloženje jako i da je pravi trenutak za dizanje ustanka.
Na teritoriju Jugoslavije 20. juna upalo je devet emigranata iz Australije i 10 nosilaca jugoslovenskog pasoša od kojih je sedam boravilo u Austriji a tri u SR Njemačkoj.
Od njih 19, sedam je bilo poreklom iz Hrvatske, a 11 Hrvata i jedan Musliman su bili iz Bosne i Hercegovine.
U pripremama je učestvovalo više od 20 ljudi, ali su neki u međuvremenu odustali, tako da je na kraju ostalo 19 terorista.
Grupu, koja će u javnosti postati poznata kao Bugojanska grupa, predvodili su ustaški ekstremisti braća Ambrozije i Adolf Andrić, rodom iz Tuzle.
U kasnijim analizama dramatičnih događaja iz leta ’72, postavljalo se pitanje i da li je služba uhvaćena na spavanju.
Nakon što su kod Dravograda ušli u zemlju, teroristi su u okolini Maribora zaustavili kamion Radenske i naredili vozaču Francu Hriberniku da ih vozi ka Bugojnu.
Prvi sukob ustaških terorista sa jugoslovenskom milicijom desio se šestog dana, a ubrzo posle toga i sukob sa JNA. Komandir Vojne policije iz Sarajeva Miloš Popović dobio je zadatak da prati trag terorista. On je rasporedio četu u kojoj je imao 80 ljudi i naredio juriš, jer za drugačiju borbu nije bio obučen. Ubijen je snajperom sa udaljenosti od 150 metara, čime je postao prva žrtva akcije “Raduša 72”.
Sledećih dana teroristi su pokušavali da izbegnu potere, ali izmoreni, bez hrane i sa sve manje municije, likvidirani su jedan po jedan.
Obračun sa bugojanskom grupom je odneo veliki broj žrtava, među poginulima su bili vojnici, milicioneri, pripadnici Teritorijalne odbrane.
Bio je ovo bez sumnje veliki šamar za službu Državne bezbednosti i poredak Jugoslavije..pa je i obračun sa teroristima bio nemilosrdan, u nekim slučajevima i bez formalnog suđenja.
Potera je trajala skoro mesec dana, a na kraju je ubijeno 15 terorista, dok su četvorica uhapšena. S druge strane, poginulo je 13 pripadnika JNA, Teritorijalne odbrane i milicije, što su bili ogromni gubici, s obzirom na brojčanu nadmoć koju su imali. Posle ovog događaja, doneta je odluka o formiranju specijalnih jedinica koje će biti obučene za rešavanje sličnih situacija.
EPILOGDržava je na primeru obračuna sa grupom Feniks, pokazala da će biti nemilosrdna prema svima koji pokušavaju da ruše poredak. bar se tako činilo.
Maspok, pokret koji je inspirisao članove HRB za potonju oružanu akciju, bio je trenutno ugušen, ali će vrlo brzo kroz ustavne amandmane i Ustavom iz ’74 biti načinjen ustupak hrvatskom nacionalizmu i svim separatisitčkim težnjama u državi.
Svedočanstvo o ovom događaju ostavio je Đorđe Ličina koji je napisao knjigu Dvadeseti čovjek.
Godine 1985. je po toj knjizi snimljena mini TV serija ” Brisani prostor” – TV Sarajevo, u kojoj je prikazana priprema ustaške grupe u Zapadnoj Njemačkoj, zatim boravak u Austriji, prebacivanje preko granice u Jugoslaviju, kao i sama operacija „Raduša 72“, sve do likvidacije i hapšenja ustaške grupe.
Paradoks je da su u hrvatskoj otvoreni arhivi, a da su u Srbiji i dalje pod ključem.
Nije mali broj hrvatskih istoriografa koji danas pripadnike Bugojanske grupe smatra herojima i mučenicima koji su se “borili za slobodnu Hrvatsku”.
Najmlađi član grupe ”Feniks” Ludvig Pavlović mogao je da zahvali svojim godinama što nije završio pred streljačkim vodom.
Osuđen je na kaznu zatvora od 20 godina.
Pred raspad Jugoslavije, Stipe Mesić, tadašnji predsednik, ga je pomilovao, a on se vrlo brzo ponovo latio oružja.
Njegova smrt je poseban segment ove priče.
Prema jednoj verziji život je izgubio u septembru 1991. godine u sukobu sa pripadnicima JNA.
Prema drugoj, ubijen je s leđa, od strane saboraca.
Po Ludvigu Pavloviću je za vreme rata u BiH nazvano nekoliko jedinica HVO. Na mestu Pavlovićeve pogibije podignuta je spomen ploča na kojoj piše da je stradao kao ”žrtva srbo – četničke agresije”.