Lični osvrt, Piše: Danko Borojević
Konfuzna sitiuacija početkom maja 1992. godine u BiH nije slutila ništa dobro. U Posavini borci 1. KK VRS pripremali su se za odlučan boj protiv snaga HV. U to vreme jedinice sada već bivše JNA napuštaju prostor BiH, prelazeći u novostvorenu državnu zajednicu Savezna Republika Jugoslavija (SRJ). Srpska teritorija je rascepkana, a narod fizički ugrožen.
OPERACIJA HRVATSKE VOJSKE LIPANJSKE ZORE
Kako je 17. maja odlučeno da se jedinice JNA povuku sa Dubrovačkog ratišta do Cavtata. Ostatak rezervista sa podrčja Hercegovine povlači se unutar BiH, ostavljajući veliki prostor nepokriven.
Zbog pada kote Lisac kod Ravnog 28. maja, jedinice 2. bataljona Trebinjske brigade napuštaju položaje iznad Slanog i povlače se prema Popovom polju. Nova linija se protezala od vrhova Zečije glave, Oštrog vrha te dalje prema Zavali, selu Češljari i koti Ostrog iznad Zavale.
Dva dana posle, 30. maja snage HV ulaze u Ravno. Isti dan HV ulazi u Kijev Do i nastavlja dalje prema Bobanima.
U to vreme formira se Hercegovački korpus VRS, koji preuzima odbranu srpskog naroda u istočnoj Hercegovini (zvanično formiran naredbom komandanta GŠ VRS od 16. juna 1992. godine).
U junu 1992. godine hrvatske snage ovladaće dolinom Neretve. To je poznata operacija hrvatskih snaga „Lipanjske zore”, koja je trajala od 7. juna do 26. juna uz angažovanje jedinica iz sastava HV, HVO i HOS. Snage HV su 6. juna, zauzele sela Prebilovce i Klepce i isti dan ih spalile. Sledeći dan 7. jun, jedinice HV i to 1. gardijska brigada „Tigrovi” (u to vreme označavana kao 1. A brigada ili jednostavno Prva profesionalna) i 4. gardijska brigada „Pauci” zauzimaju Zavalu.
Jedinice TO iz Bileće 9. juna po naredbi prebacuju se na ratište kod Stoca, ostavljajući položaje na kotama Zečija glava i Oštri vrh bez zamene.
Dva dana posle 11. juna HV i HVO zauzimaju Zečju glavu i selo Domanovići na Stolačkom ratištu. Sutradan 12. juna hrvatske snage zauzimaju Oštri vrh. Hrvatska vojska u Stolac ulazi 13. juna 1992. godine.
Dva dana posle, 15. juna muslimani „civili” iz sela Podveležje napadaju na komandu Mostarske brigade i artiljerijske položaje na Merdžan glavi i Svetoj gori. Prilikom ovog podmuklog napada gine komandant brigade pukovnik Pušara.
Ovaj napad muslimana primorao je jedinice VRS da odgovore. Zbog toga su snage VRS iz rejona Čobanovo polje, bile primorane da krenu u zauzimanje Podveležja.
Hrvatska vojska je 21. juna ovladala celim područjem Mostara, tako da su hrvatske snage 26. juna sa završetkom operacije „Lipanjske zore”, ovladale celom dolinom reke Neretve.
HRVATSKA OPERACIJA TIGAR
Glavne hrvatske udarne snage i taj su put činile 1. i 4. brigada HV ( tada još uvek ZNG). Tigrovi su ostvarili početni prodor, koji je nastavljen uspešnim ovladavanjem Stolovima, Debelom gredom, Golim vrhom, Zelenikovom i Smrekovom glavom, nakon čega su izbili na južni rub Popova polja na liniju Patos – Osmar – Oštro brdo – Čelinjak – Ovča – Vranilova glava. Četvrta brigada nakon pripremnog delovanja hrvatske avijacije i artiljerije takođe uspeva potisnuti srpske snage ovladavajući prostorom Vladnice te posle žestokih borbi i brdom Treskavac. Istovremeno “Pauci” su ovladali strateški važnim Golubovim kamenom, a borbe za zauzimanje novih kota su nastavljene. Četvrta nije posustajala ni u borbama za Kokotovu glavu, a zauzet je i Zaplanik, kao i brda Mali i Veliki Planik. Prodorom u Orah presečena je odstupnica srpskim snagama u okolini Dubrovnika, nakon čega su te snage bile prisiljene na povlačenje prema Vlaštici i iza nje. Brigada je završila operaciju na liniji Srnjak – Orah – Vukoš, a zatim je usledela faza aktivne odbrane.
Uz 1. i 4. brigadu, u operaciji su sudelovale i snage 2. brigade HV/ZNG, koje su bile angažovane na pravcu napada prema Vlaštici i Ivanici, dok je Bojna Zrinski bila uključena u borbama za Golubov kamen. Ostale hrvatske snage primarno su imale zadatak odbrane dostignutih linija i novih položaja.
Već krajem maja i početkom juna 1992. godine na Dubrovačko-hercegovačkom ratištu u delu prema Trebinju dejstvovala su dva aviona MiG-21bis iz sastava RV Hrvatske, po položajima Vojske Republike Srpske (VRS).
U operaciji Tigar sudelovala su dva borbena aviona MiG-21, koja su delovala po srpskim položajima. Bilo je to i prvo borbeno delovanje hrvatskih aviona u ratu.
Operacija HV Tigar trajala je od 1. do 13. jula 1992. godine.
Hrvatske snage su 5. juna zauzele pogranično selo Ivanica šest kilometara od Dubrovnika. U to vreme srpske snage imaju velikih problema prilikom mobilizacije u Trebinju, iako je grad bio neposredno ugrožen.
Drugi motorizovani bataljon iz sastava Nevesinjske brigade VRS 9. jula 1992. godine, zauzima kompletan plato Podveležja i izbija na položaje na Svetoj Gori i Merdžan glavi. Borbe u Podveležju vođene su od 15. juna do 9. jula i predstaljaju po broju ljudskih gubitaka najveći poraz HVO u Hercegovini.
Već 12. i 13. jula hrvatske snage sastavljene od specijalne jedinice „Crne mambe” iz sastava 2. gardijske brigade „Gromovi”, zajedno sa 4. gardijskom brigadom „Pauci” napadaju dominantne vrhove na koti Vlaštica. Jedinice HK VRS uspešno odolevaju napadu hrvatskih snaga.
Dana 13. jula hrvatske snage zauzimaju Čulu brdo u blizini sela Hum. Isti dan jedinice HK VRS pokušale su zauzeti grad Stolac, ali pokušaj nije uspeo.
HRVATSKA OPERACIJA OSLOBOĐENA ZEMLJA
Hrvatske snage su nastavile napredovanja prema rubnim delovima Popova polja istovremeno su zaustavljale protuudara HK VRS. Operacija zapravo uključuje niz akcija hrvatskih snaga koje su se uglavnom odvijale na prostoru Bobana. Napadna
delovanja predvodile su snage 1. i 4. brigade, koje su zajedno s ostalim hrvatskim snagama nastojale ovladati novim dominantnim položajima. Tako je 1. brigada s ostalim snagama ovladala vrhovima Visoka glava – Ilijino brdo – Lisnik te oslobodila Gradinu, Zelenikovac i južne padine Strmičkih brda.
Nove pomake ostvarila je i 4. brigada, nakon čega je uspostavila liniju odbrane Lušnica – Osmar – Oštro brdo – Grad – Kopilj brdo. Usledila je faza aktivne odbrane i zaustavljanja neprijateljskih protivudara te uspostavljanje novih povoljnijih taktičkih položaja za nova napredovanja.
Tako je 1. brigada zajedno s drugim jedinicama ovladala kotama Ravanj, Pješivac, Bezimeni vis, Gradina, Strmičko brdo i delovima na Kelinu osoju.
Operacija je trajala od 23. jula do 15. avgusta 1992. godine.
NASTAVAK BORBI, POVLAČENJE IZ CAVTATA
Hrvatske snage 26. avgusta 1992. godine pokreću operaciju „Barbara”. Napadnuti su položaji HK VRS, Zelinovac, Kelino osoje i Strmička brda.
Jedinice VRS uspevaju da odbiju protivničke napade. Ponovni napad na navedene položaje VRS ponoviće se i 7. septembra, ali linije odbrane nisu probijene.
Poslednji pokušaj hrvatskih snaga da se razbiju jedinice 2. motorizovanog bataljona na pravcu Poljice – Sedlari desiće se 15. septembra 1992. godine. U rejonu Žitnog dola iznad sela Sedlari otkrivena je veća grupa hrvatskih snaga gde je razbijena i uništena. Posle punih mesec dana HV odustaje od napada u pravcu Poljica i prelazi u odbranu na dostignutim linijama.
Dana 24. septembra potpisan je sporazum o povlačenju VJ iz Cavtata. Sporazum su potpisali general VJ Pavle Strugar, general HV Janko Bobetko i ispred Evropske misije general Dejvid Krenston.
Na osnovu ovog sporazuma, u Ženevi je 30. septembra 1992. godine potpisan dogovor Ćosić – Tuđman o povlačenju VJ iz Cavtata.
Početkom oktobra 1992. godine snage VRS su potisli jedinice ABiH sa Tjentišta, čime je komunikacija Gacko – Foča stavljena pod kontrolu VRS.
Dana 20. oktobra 1992. godine jedinice VJ vrše povlačenje iz Cavtata u skladu sa potpisanim dogovorom.
SITUACIJA UOČI PRVE MITROVDANSKE OFANZIVE
Tokom septembra i oktobra 1992. godine, hrvatske snage vrše užurbano dovlačenje svežih pešadijskih, oklopnih i artiljerijskih jedinica.
Procjenjuje se da je odnos snaga u tom momentu bio 10:1 u korist HV, HVO i HOS. Specijalno su dovučene: jedinica za specijalne namene Ludvig Pavlović, jedinica Ante Bušić, ATJ, širokobriješka kažnjenička četa, „Crne mambe”, hrvatska Hercegovačka brigada i mostarske brigade. Bilo je jasno da se nešto priprema.
Dana 22. oktobra 1992. godine otpočinje hrvatska operacija „Vlaštica”. Prva A brigada HV „Tigrovi” napada položaje Trebinjske brigade iz pravca Cavtata prema selu Glavska. Na položaje VRS iz pravca Dubrovačke Župe i Ivanjice prema položajima VRS Malaštica, Poprž do, Drijen, Ilijina glava napada 163. brigada HV iz Dubrovnik, pomognuta sa tenkovima iz 2. gardijske brigade „Gromovi”. Dok 4. gardijska brigada „Pauci” zajedno sa 3. bojnom iz Imotskog napada od pravca Ivanjice, kote Vukoša i sela Oraha položaje VRS u pravcu kote Vlaštica i sela Bobovišti. Sve pravce napada brani 3. bataljon Trebinjske brigade.
Dana 23. oktobra, hrvatske snage zauzimaju selo Glavska i kotu Malaštica, te napreduju prema selu Rupni do. Isti dan HV pokušava proboj uz podršku tenkova i oklopnih transoportera, od pravca Ivanjice magistralnim putem prema Poprž dolu i Drijenu u rejonu Vlaštica. Srpska vojska je sve napade uspešno zaustavila.
Već sledećeg dana 24. oktobra hrvatske snage zauzimaju selo Rupni do i razbijaju bok jedinicama VRS, koje se zbog toga povlače u pravcu Buvavca i organizuju odbranu, na ovoj maloj ali vrlo bitnoj koti u rejonu Vlaštica. Na Vlaštici jedinice HK VRS uspešno odbijaju napad hrvatske pešadije. Isti dan Gatačka brigada VRS zauzima položaje prema Ivanovom krstu kod sela Poljice i tu ostaje do kompletiranja 5. bataljona Trebinjske brigade. U 23:00 časa naredbom GS HV prekidaju se svi napadi u rejonu brda Vlaštica.
U 05:00 časova 25. oktobra po naredbi komande VRS napuštaju se položaji na Vlaštici. Istog dana u poslepodnevnim satima poslednje jedinice napuštaju položaje na Drijenu i Buvavcu.
Sutradan 26. oktobra HV je ovladala planinom Vlaštica, gde 163. brigada HV prelazi u aktivnu odbranu i tu ostaje sve do januara 1996. godine, kad položaje predaje jedinicama HVO.
Isti dan dolaskom Gatačke brigade VRS na Tjentište, gde se susreće sa Fočanskom brigadom VRS stabilizuje se Trebinjsko ratište.
PRVA MITROVDANSKA BRIGADA
U ranim časovima 8. novembra 1992. godine otpočinje hrvatska operacija „Bura” kojom jedinice HV, HVO i ABiH pokreću napad na položaje Nevesinjske i Bilećke brigade VRS. Baš zbog toga što je operacija pokrenuta na srpski pravoslavni praznik Mitrovdan, sama operacija kod Srba je i poznata kao „Prva Mitrovdanska ofanziva”.
Ofanziva hrvatskih snaga i ABiH otpočela je uraganska vatra iz svih artiljerijskih oruđa. Višecevni raketni bacači, dalekometni topovi, haubice, minobacači od 60, 82 i 120 mm, kao da je eksplodirao vulkan. Artiljerija je delovala iz pravca Bune, aerodroma Mostar, Kozice, Goranata i Blagaja. Artiljerijska priprema za napad trajala je više od šest sati. Nakon artiljerijske pripreme krenuo je pešadijski napad frontalno i napad ubačenih diverzanata. Napadalo se iz nekoliko pravaca Blagaj – Vranjevići – Kamena, Blagaj – Rabina, Zalik – Šipovac te Bijelo polje – Zemlje.
Tokom samog artiljerijskog napada većina boraca je bila kući (slaveći krsnu slavu Sveti velikomučenik Dimitrije ili Mitrovdan), a oni što su bili na prvim linijama bili su zaštićeni i dobro ukopani. Te su tako izbegnute veće žrtve kod branioca. Borci koji su slavili, prekinuli su proslavu i krenuli su u ispomoć svojim saborcima na liniji odbrane.
Najžešće borbe bile su na čuvenoj koti 690 – Šćepan Krst. Taj položaj držali su pripadnici Nevesinjske brigade. Na njih su krenuli specijalci iz jedinice „Ludvig Pavlović” zapovjednika Božana Šimovića koji je i poginuo na toj koti istog dana nagazivši na minu.
Napad je uspešno odbijen posle pet dana žestokih borbi. Jedna je od najvećih bitaka Hercegovačkog korpusa. Odnos snaga je bio deset prema jedan, artiljerijska priprema je bila žestoka, trajala je punih šest sati. Međutim, upravo to što je bio Mitrovdan i što su redovi Nevesinjske brigade bili proređeni pokazalo se kao srećna okolnost, jer su izbegnuti veliki gubici u tom prvom udaru.
Poginula su 42 borca Nevesinjske brigade i preko 350 je ranjeno. Gubici neprijatenja ni do danas nisu poznati ili nisu zvanično potvrđeni.
Za izradu teksta korišćena je sledeća literatura:
Danko Borojević, Dragi Ivić, Vojska Republike Srpske, 12. maj 1992. godine – 31. decembar 2005. godine, SRVČ, Beograd, 2014.
Marinko Karačić, Abeceda oslobađanja juga hrvatske i deblokade Dubrovnika, Broj 642, Reportaža 28.10.2021